[پێناسەی هاوەڵێتی لە ڕوی زمانەوانی و زاراوەییەوە]

هاوەڵ (سەحابی ): لەڕوی زمانەوانیەوە: بۆ هاوڕێ بەكاردێ، مانای تریشی هەیە كە خۆی لە ( پەیوەست بوون و ملكەچ بووندا) ‏دەبینێتەوە.‏ ‏ ‏ (1)
لە ڕووی زاراوەیشیەوە: ئەو كەسەیە گەیشتبێتە پەیامبەر صلی الله علیه وسلم و ئیمانی هێنا بێت و لەسەر ئیسلام مردبێت (2) ‏.‏
وبە چەند شێوازێكی دیش پێناسە كراوە. ‏
سەحابە، لە ڕوی تێكەڵاوی كردنیان بۆ پەیامبەری خوا صلی الله علیه وسلم و لە ڕوی فەزڵدارێتیانەوە لای خوای گەورە جیاوازن - هەموویان وەكو ‏یەك نین-. عەدالەتی سەحابەش لەلای ئەهلی سوننە وجەماعە شتێكی جێگیرە، هەروەك دواجار ووتەی زانایانی ئەهلی سوننەی ‏لەسەر دێنینەوە. ‏
بەڵگەكان لەسەر عەدالەتی صەحابە:‏ خوای پایەبەز دەفەرموێ:[لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنْ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً]‏[الفتح 18]. واتە: (سوێند بەخوا بێ گومان خوا ڕازی بوو لەو ئیماندارانەی كە لە ژێر دارەكەدا پەیمانیان پێدای، خوا زانی چی ‏لە دڵیاندایە، بۆیە دڵنیایی و ئارامی بۆ ناردن و پاداشتیانی بە سەركەوتنێكی نزیك دایەوە). ‏
خوای پاك و بێگەرد لەم ئایەتەدا ڕوونی دەكاتەوە كە ڕازی بووە لەو ئیماندارانەی وا لە ژێر دارەكەدا بەیعەتیان بە پەیامبەری ‏خوا صلی الله علیه وسلم داوە، چونكە زانیویەتی چی لە نێو دڵەكانیاندایە لە ئیمان و ڕاستگۆیی، بۆیە سەكینە و ئارامی بۆ ناردن، ئەوە شایەتی ‏خوای باڵایە لەسەر ڕاستێتی ئیمانی ئەو هاوەڵانەی كە لە ژێر داری " بيعة الرضوان " دا پەیمانیان بە پەیامبەری خوا دا صلی الله علیه وسلم‏.‏
هەروەها لە پەیامبەری خواوە صلی الله علیه وسلم سابت بووە كە فەرموویەتی: ((لا يدخل النار أحد بايع تحت الشجرة إلا صاحب الجمل الأحمر)).‏(3) ‏ واتە: (هیچ كەس لەوانەی بەیعەتیان لە ژێر دارەكە دا ناڕواتە دۆزەخەوە، تەنها كابرای خاوەن وشترە سورەكە نەبێت). ‏
ئەمەش یەكێكە لەو مونافیقانەی لەگەڵ پەیامبەری خوا‎ صلی الله علیه وسلم دەرچوون، ناوی: جیددی كوڕی قەیسە. ژمارەی ئەوانەی وا لە ژێر ‏دارەكەدا پەیمانیان بە پەیامبەری خوادا صلی الله علیه وسلم هەزار و چوار سەد كەس بوون، ئەشڵێن: هەزار و پێنج سەد. هەموو ئەمانە خوا خۆی ‏شایەتی بۆ داون و دەیسەلمێنێ كە هەم دڵیان و هەم ڕوكەشیان وەكو یەكە، نیفاقیان بە هیچ شێوەیەك تیا نیە، تاكە كەسێكیان ‏نەبێ ئەویش پەیامبەری خوا صلی الله علیه وسلم باسی دەكا، كە لەگەڵیان بووە و پەیمانی نەداوە. ‏
‏* خوای پایەبەرز دەفەرموێ: [وَمَا لَكُمْ أَلاَّ تُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُوْلَئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنْ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَكُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ]{الحديد 10}. واتە: ئەوە چیتانە كەوا هیچ نابەخشن لە ڕێی خوادا، خۆ میراتی نێو ئاسمانەكان و زەوی بۆ خوا دەمێنێتەوە، یەكسان نین (چون ‏یەك نین) ئەوانەتان كە لە پێش ڕزگاریی مەككەدا ماڵی بەخشیوە و جەنگاون، چونكە ئەوانە پلەو پایەیان زۆر گەورە ترە لەوانەی ‏كە دوای ڕزگاریی مەككە ماڵ و سامانیان بەخشیوە و جەنگاون، بە هەردوولا خوا بەڵێنی بەهەشتی داوە وە خوا ئاگادارە بەوەی ‏كە دەیكەن. ‏
ڕاستێتی ئەمەش ئەو فەرمایشتەی پەروەردگارە كە دەفەرموێ:[لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَهُمْ فِيهَا لا يَسْمَعُونَ (100) إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنَى أُوْلَئِكَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ (101) لا يَسْمَعُونَ حَسِيسَهَا وَهُمْ فِي مَا اشْتَهَتْ أَنفُسُهُمْ خَالِدُونَ (102) لا يَحْزُنُهُمْ الْفَزَعُ الأَكْبَرُ وَتَتَلَقَّاهُمْ الْمَلائِكَةُ هَذَا يَوْمُكُمْ الَّذِي كُنتُمْ تُوعَدُونَ (103)] (الأنبياء ).‏ واتە: (ئەو دۆزەخیانە لە دۆزەخدا هەناسەی سارد و ئاه هەڵكێشانیان بۆ هەیە، هیچ نابیستن * بێگومان ئەوانەی ‏كە پێشتر لەلایەن ئێمەوە بڕیار دراوە كامەرانی (چاكە هێنانە ڕێیان) بۆ ببێت، ئەوانە لە دۆزەخ دوور دەخرێنەوە * ئەوانە دەنگی ‏بڵێسە و قرچەی ئاگری دۆزەخ نابیستن، بەڵكو ئەوان لەناو ئەو ناز و نیعمەتەی كە دڵیان حەزی لێیەتی بۆ هەتا هەتایی دەمێننەوە ‏‏* وە ترسە هەرە گەورەكەی قیامەت غەمباریان ناكات، بەڵكو فریشتەكان بە ڕووی خۆشەوە پێشوازیان لێدەكەن و پێیان دەڵێن: ‏ئەمە ئەو ڕۆژەیە كە كاتی خۆی بەڵێنتان پێدرابوو). ‏
ئەمەش دیسانەوە شایەتیەكی ترە لە خوای پاك و پیرۆزەوە بۆ هەموو هاوەڵەكانی پەیامبەر صلی الله علیه وسلم، هەم ئەوانەی كە پێش فەتحی ‏مەككە ماڵ و سامانیان بەخشیوە و جەنگاون وە هەم ئەوانەی كە دوای فەتحی مەككە ماڵ و سامانیان بەخشیوە و جەنگاون. ‏
‏* هەروەها خوای پەروەردگار لە باسی دابەشكردنی دەستكەوتدا دەفەرموێ: [لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ اللَّهِ وَرِضْوَاناً وَيَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِكَ هُمْ الصَّادِقُونَ] ‏{الحشر 8}. واتە: (وە بۆ ئەو كۆچبەرە هەژارانەی لە ماڵ و سامانی خۆیان دوورخرانەوە و دەركران و هەوڵی بەهرە و ‏ڕەزامەندی ئەو دەدەن و یارمەتی خواو پەیامبەرەكەی دەدن، بەڕاستی ئا ئەوانە ڕاستگۆن). ‏
كە دەفەرموێ :[وَأَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ اللَّهِ وَرِضْوَاناً] بە تەمای پاداشت و ڕەزابوونی خوان (باسكردنی كردارەكانی دڵە ‏كە خوای بەرز و پیرۆز بۆی قەرار داون). پاشان دەفەرموێ:[وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمْ الْمُفْلِحُونَ]{الحشر: 9}. واتە: (وە بۆ ئەوانەی كە پێشتر ماڵ و لانكەی خۆیان ئامادەكرد بۆ پێشوازی لە كۆچبەران كردیانە بنكە ‏و بارەگای باوەڕ، ئەوەی كۆچ بكات بۆلایان خۆشیان دەوێت و لە دڵ و دەرونیاندا هیچ جۆرە حەسودیەكی تێدا شك نابەن لەسەر ‏ئەوەی كە بەشی كۆچبەران درا (لە فەزڵ و پلەوپایە)و (خۆنەویستی دەكەن)و باوی ئەوان دەدەن بەسەر خۆیاندا ئەگەر چی خۆشیان ‏موحتاج بن وپێویستیان پێی بێ وئەو كەسەی خۆی لە ڕژدی (ڕەزیلی) بپارێزێت، بەڕاستی هەر ئەوانن سەرفرازان).‏
‏* هەروەها خوای پەروەردگار لە بارەی ئوممەتی موحەممەدەوە صلی الله علیه وسلم دەفەرموێت:[كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنْ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْراً لَهُمْ مِنْهُمْ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمْ الْفَاسِقُونَ]{آل عمران 110}‏ واتە: (بەڕاستی ئێوە (موسڵمانان) باشترین ئوممەتێكن بۆ خەڵكی هێنرابێتە دی، فەرمان دەدن بە چاكە و ‏جڵەوگیری دەكەن لە خراپە و باوەڕی دامەزراو بەخوا دەهێنن، ئەگەر خاوەن كتێبەكان باوەڕیان بهێنایە ئەوە چاكتر بوو بۆیان، ‏هەیانە ئیماندارن و بەڵام زۆربەیان لە فەرمانی خوا دەرچوون).‏
جا موستەحیلە ئەم ئوممەتەی كە خوای گەورە لە بارەیەوە فەرموبێتی: چاكترین ئوممەتێكە لە بۆ خەڵكی هێنرابێتە دی، ‏موستەحیلە بەو شێوەیە بێت كە هەندێك لە گروپەكان ئەیڵێن: (هەر هەموو كۆچبەران و پشتیوانان لە دین هەڵگەڕاونەتەوە تەنها ‏سیان نەبێت) (4).‏
ئەوانەی كە هەموویان هەڵدەگەڕێنەوە و تەنها سیانیان دەمێنێتەوە خوای گەورە لە بارەیانەوە نافەرموێ باشترین ئوممەتێكن لە ‏بۆ خەڵكی هێنرابێتە دی. ‏
‏* وپەیامبەری خوا صلی الله علیه وسلم‏ دەفەرموێ: (جوێن بە هاوەڵەكانم مەدەن، سوێند بەوەی گیانی منی بەدەستە گەر یەكێكتان بە ‏ئەندازەی كێوی ئوحود زێڕ ببەخشێت، ناگاتە مشتێكی ئەوان بەڵكو نیوە مشتێكیشی) (5).‏ ‏ ‏
‏* هەروەها پەیامبەری خوا صلی الله علیه وسلم دەفەرموێ: (لە ڕۆژی قیامەتدا بانگی نوح دەكرێت ئەویش دەفەرموێ: بەڵێ ئەی پەروەردگارم ‏گوێڕایەڵتم و لە ژێر فەرمانی تۆم، خوا جل جلالە پێی دەفەرموێ: پەیامەكەت گەیاند؟ ئەویش دەفەرموێ: بەڵێ. كە پرسیار لە ‏ئوممەتەكەی نوح دەكرێت: ئایا پەیامەكەی پێ گەیاندن؟ دەڵێن: ئێمە پەیامبەرمان بۆ نەهاتووە، ئەوسات خوای پەروەردگار بە نوح ‏دەفەرموێ: كێ شایەتی گەیاندنی پەیامەكەت بۆ دەدات؟ نوحیش دەڵێ: موحەممەد و ئوممەتەكەی، ئیتر ئەوانیش دێن و شایەتی بۆ ‏نوح علیە الصلاە والسلام دەدەن، پەیامبەری خوا‎ صلی الله علیه وسلم فەرمووی: ئەمەش ئەو فەرمودەیەی خوای بەرز و پیرۆزە كە دەفەرموێ: [وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً] {البقرة:43}.واتە: ‏‏(هەروەها بەو شێوەیەش كردمانن بە گەلێكی میانڕەو، تا ببنە شایەت بەسەر مەردومەوە و پەیامبەریش صلی الله علیه وسلم‏ چوادێر و شایەت بێت ‏بەسەر ئێوەوە). ‏
پاشان پەیامبەری خوا صلی الله علیه وسلم‏ لە تەفسیری ئەم ئایەتەدا فەرمووی: (الوسط: العدل) (6)‏ ‏(میانڕەو: دادگەر). ‏
هەر لەو شتانەی كە بەڵگەن لەسەر عەدالەتی هاوەڵانی پەیامبەر‎ صلی الله علیه وسلم بە شێوەیەكی گشتی، ئەوەیە كە زانایان پێی هەستاون لە ‏پاڵفتە كردنی ئەو ڕیوایەتانەی وا هاوەڵەكانی پەیامبەر صلی الله علیه وسلم ڕیوایەتیان كردووە، دوای ئەو هەمووە، كەچی یەك سەحابیان نەبینیوە ‏تەنانەت تاكە درۆیەكیشی بەدەم پەیامبەری خواوە صلی الله علیه وسلم كردبێت، تەنانەت سەرباری دەركەوتنی بیدعە لە دوا دواییەكانی سەردەمی ‏هاوەڵاندا، كەچی تاكە هاوەڵێكیان لە نێواندا نەبووە، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە خوا هەڵیبژاردوون و هەڵیچنیوون بۆ ‏هاوەڵێتی پەیامبەرەكەی صلی الله علیه وسلم.‏ (7)
هەروەها پێویستە ئاگاداری شتێكی زۆر گرنگ ببین، ئەویش ئەوەیە كە هەر كەس عادل بێ ئەوە ناگەیەنێ كە ئەبێ ‏مەعصومیش بێ، ئێمە ڕاستە ئەڵێین هاوەڵانی پەیامبەر صلی الله علیه وسلم عادلن، بەڵام هەرگیز ناڵێین مەعصومن ئەوانیش مرۆڤن، پەیامبەری ‏خواش صلی الله علیه وسلم دەفەرموێت: (هەموو ئادەمی زادێك زۆر هەڵە دەكات)‏(8) ، جا ئەوانیش ئادەمی زادن هەڵە دەكەن و دەشپێكن، ئەگەر چی ‏هەڵەكانیان لە دەریای چاكەكانیان نوقم بووە، ڕەزای خوا لە هەموویان بێ و ڕازیان كا. ‏
‏* العلامە ئیبن عەبدولبەڕ: دەڵێ: (هەموو ئەهلی هەقی نێو موسڵمانان كە ئەهلی سوننە و جەماعەن، یەكدەنگن لەسەر ‏ئەوەی هەر هەموویان عادلن) (9) .
‏* وئیبن حەجەری عەسقەلانی: ئەڵێ: (هەموو ئەهلی سوننەت كۆكن لەسەر عادلیەتی هەموویان، كەسیش پێچەوانەی ئەمەی ‏نەگووتووە تەنها هەندێك لە موبتەدیعەكان نەبێ).‏ (10)
بە هەمان شێوە: ئەلعێڕاقی و، جوەینی و، ئیبن سەڵاح و، ئین كەسیر و ئەوانی تریش ئیجماعی موسڵمانانیان هێناوەتەوە لەسەر ‏ئەوەی كە هاوەڵانی پەیامبەر صلی الله علیه وسلم هەر هەموویان عادلن. ‏ (11)
‏* خەتیبی بەغدادی دەڵێ: ( گریمان هیچ لەو شتانەی كە باسمان كردن ‏(12)نە لە لایەنی خوا و نە لە لایەنی پەیامبەرەوە‎ صلی الله علیه وسلم لە ‏بارەوە نەگوترابێ، ئەوا ئەو حاڵ و بارەی كە تێیدا بوون؛ هەر لە كۆچكردن و جیهاد كردن و سەرخستنی پەیامبەر و ئیسلام و ‏فیداكردنی گیان و ماڵ و سامان و كوشتاری باوك و برا ودڵسۆزیان بۆ دین و بە هێزی ئیمانیان و یەقینیان؛هەر هەموو ئەمانە ئەوە ‏یەكلا دەكەنەوە كە هاوەڵان عادلن و پاكن و، كە ئەمانە باشترینی نێو هەموو ئەو عادل و پاكانەی دوای خۆیانن كە دێن بۆ هەتا ‏هەتایە).‏ (13)
==========================
(1) (لسان العرب) (1/519).
(2) ( لسان العرب) (1/519).
(3) (جامع الترمذي: كتاب المناقب،  باب في فضل من بايع تحت الشجرة حديث (3863).  وأصله في (صحيح مسلم): كتاب فضائل الصحابة،  باب من فضائل أصحاب الشجرة أهل بيعة الرضوان رضي الله عنه حديث (2496).
(4) (أصول الكافي) (2/244).
(5) (صحيح البخاري: فضائل الصحابة، باب قول النبي لو كنت متخذا خليلا، حديث (3673).
(6) (صحيح البخاري: كتاب التفسير، باب و كذلك جعلناكم أمة وسطا،  حديث (4487).
(7) عەبدوڵڵای كوڕی مەسعود ئەڵێ: (خوای گەورە تەماشای دڵی هەموو بەندەكانی كرد، بینی دڵی موحەممەد چاكترین دڵی نێو بەندەكانە، بۆیە بۆخۆی ‏هەڵیبژارد و ئەركی گەیاندنی پەیامەكەی پێ سپارد، پاشان تەماشای دڵی بەندەكانی خۆی كرد بینی دڵی هاوەڵەكانی باشترین دڵەكانی نێو ‏بەندەكانێتی، بۆیە كردنی بە وەزیری پەیامبەرەكەی و لە پێناوی دینەكەی خۆیان دەدەنە كوشت...) ت  رواه الامام أحمد في ( مسنده ) (1/379)،  وقال العلامة أحمد شاكر (اسناده صحيح). (المسند) بتحقيقه رقم (3600)، وقال المحدث العلامة الألباني في (تخريج الطحاوية ص470): (حسن موقوفا، أخرجه الطيالسي و أحمد وغيرهما بسند حسن، وصححه الحاكم و وافقه الذهبي، واشتهر على الألسنة مرفوعا، وفي سنده كذاب، والصحيح وقفه، وهما مخرجان في (الضعيفة)(532-533).
(8) مسند أحمد: (3/198).
(9) الاستيعاب: (1/80).
(10) الاصابة: (1/170).
(11) أنظر تفصيل ذلك في كتاب: (عدالة الصحابة رسول الله في الكتاب والسنة) باب الرابع، مبحث: عدالة الصحابة.
(12) مەبەستی ئەو بەڵگانەیە وا باسی كردوە كە بەڵگەن لەسەر عەدالەتی هاوەڵان.‏
(13) ( الكفاية في علم الرواية ) ص96.