[شوبهەی دووەم : خوای گەورە مەدحی هەموو هاوەڵانی نەكردووە]
لەسەر ئەو فەرمایشتەی پەروەردگار كە دەفەرموێ: [مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ اللَّهِ وَرِضْوَاناً سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمْ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْراً عَظِيماً][الفتح: 29].
واتە: (موحەممەد نێردراوی خوایە و ئەوانەشی لەگەڵیدان زۆر توند و تیژن بەرانبەر بێ باوەڕان و بە بەزەیی و میهرەبانن بەرامبەر ‏یەكتری، دەیان بینیت خەریكی كڕنوش و سوژدە بردنن، هیوایان بەدەستهێنانی بەهرە و ڕەزای خوایە، نیشانەیان وا بە ناوچاویانەوە ‏لە ئەنجامی سوژدە بردنیان و عیبادەت كردنیان، جا ئەمە نمونە و وەسفیانە لە تەوراتدا، نمونەشیان لە ئینجیلدا وەكو ڕوەكێك ‏‏(كشتوكاڵێك) وایە تازە چەكەرەی كردبێ و سەوز بوبێت، ئەنجا چەكەرەكەی بەهێز كردبێ و قایم بووبێ و جا ڕاوەستابێ لەسەر ‏لاسكە ڕێك و قنجەكەی، ئەوەندە جوان بێ جوتیارەكانی سەرسام كردبێ، ئەم وەسفە بۆ ئەوەیە خوا كافرانی پێ داخ لەدڵ بكات، ‏جا خوا بەڵێنی داوە بەوانەیان باوەڕیان هێناوە و كردەوەی چاكەیان ئەنجام داوە، بە لێخۆشبوون و پاداشتی گەورە).‏
ڕووكەشی ئایەتەكە مەدحكردنی هاوەڵانی پەیامبەرە صلى الله عليه وسلم، بەڵام خوای پەروەردەگار هەروەكو لەو ئایەتەی كە پێشتر باسمان كرد ‏دەفەمەرموێ:[ هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُوا الأَلْبَابِ] {آل عمران7}.
جا ئەوانە ڕۆیشتوون بۆ دوا ووشەكانی ئەم ئایەتە، خوا دەفەرموێ: [ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ ]. ئەڵێن: ‏‏[ مِنْهُمْ ]  ( مِنْ) لێردا بۆ: هەندێك (كەمێك )ـە، كە( مِنْ ) لێرەدا بە مانای هەندێك هاتبێت، ئەوا بەم شێوەیەی لێدێ (جا ‏خوا بەڵێنی داوە بەوانەی باوەڕیان هێناوە و كردەوەی چاكەیان ئەنجام داوە بە هەندێكیان...)، بۆیە ئەم ئایەتە هەندێكیان دەگرێتەوە ‏و ئەوانی تریان نەخێر. ‏
ئەمەش بۆ سەر لێ تێكدانە و درۆیە، تەنانەت هەندێكیان لەوەش زیاتر سنوری بەزاندوە و یەكدەنگی موفەسیرەكانی ‏هێناوەتەوە(1) ‏ لەسەر ئەوەی كە [مِنْهُمْ] لێرەدا بۆ هەندێك (كەمێك)ـە، یانی: بەڵێنی بەهەندێكیان..، ئەمەش دیسانەوە درۆیە لە ‏زۆر ڕوەوە:‏
یەكەمیان: (مِنْ) لێرەدا لەسەر ڕای زانایانی تەفسیر بۆ (هەندێك) بەكار نەهاتووە. بەڵكو [ مِنْهُمْ ] لێرەدا بۆ یەكێك لەم دوو ‏واتایە بەكار هاتووە :‏
واتای یەكەم: لە ڕەگەز وشێوەی ئەوان (هاورەگەزی و هاوشێوەیی): هەروەكو خوا دەفەرموێ: [ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَأُحِلَّتْ لَكُمُ الآنْعَامُ إِلَّا مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الآوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ]. واتە: ((حەج ئەوەبوو كە ‏باسكرا) جا ئەوەی سنوورەكانی خوا بپارێزێت و بە گەورەیان دابنێت ڕێزیان لێبگرێت، ئەوە چاكترە بۆی لای پەروەردگاری، وە ‏گۆشتی ئاژەڵ (مەڕ و بزن و مانگا و وشتر) حەڵاڵ كراوە بۆتان جگە لەوانەی كە بۆتان باس دەكرێ و قەدەغەكراوە، كەواتە خۆتان ‏لە پیسەكان لە جۆری بتەكانی بپارێزن، هەروەها خۆتان دوور بگرن لە قسەی درۆ و هەڵبەستراو و ناڕەوا ).‏
جا خوای گەورە مەبەستی لەوە نییە كەوا خۆمان لە هەندێ پیسی بپارێزین و لە هەندێكی تریشی نەخێر خۆمان بە دوور ‏نەگرین، بەڵكو خوازراوە و داوامان لێكراوە كە خۆمان لە هەموو پیسیەكان بە دوور بگرین، بۆیە ئەو فەرمایشتەی خوا كە ‏دەفەرموێ: [فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الآوْثَانِ] واتە: خۆتان لە پیسی بە دوور بگرن لە هاوشێوەكانی ئەم پیسیانە. ‏
واتای دووەم: یان ئەوەتانێ ( من ) لێرەدا بۆ تەئـكـیـــــد بێ، هەروەكو ئەو ئایەتەی كە خوا ـ دەفەرموێ: [ وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآَنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا ] واتە: (لەم قورئانەدا دەنێرینە خوارەوە ئەوەی كە هۆی شیفا و ڕەحمەت ‏و میهرەبانییە بۆ ئیمانداران، بەڵام بۆ ستەمكاران هیچ زیاد ناكات بێجگە لە خەسارەت مەندی نەبێت). ‏
ئەمە یانی ئەوە نییە كە قورئان هەندێكی شیفا بێت وهەندێكی تری وا نەبێ، هەرگیز، بەڵكو قورئان هەر هەمووی شیفا و ‏ڕەحمەتە. جا [مِنْ] لێرەدا بۆ جەخت كردنەوە و تەئكید كردنەوەیە، واتە: بە تەئكید قورئان هەر هەمووی شیفا و ڕحمەتە، ئەم ‏ئایەتەش بە هەمان شێوە. ‏
كەوابوو ئەوەی كە خوای پەروەردگار دەفەرموێ: [مِنْهُمْ] واتە: لە هاوشێوەكانیان، یان بە واتای: تەئكید كردنەوە لەسەریان ‏ڕەزای خوا لە هەموویان بێت. ‏
دووەمیان: دوای ئەوەش با تەماشایەكی سیاقێكی ئایەتەكە بكەین، هەر هەمووی مەدحە و هیچ سەرزەنشتێكی بۆ ‏هەندێكیشیان تێدا نییە، بەڵكو مەدحی هەموویانی كردووە، هەروەك خوا خۆی دەفەرموێ: [أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا] دەبینی تەزكیەی ڕوكەشیان دەكات بە كڕنووش بردن و ڕكوع بردن و ملكچ بوون، پاشان تەزكیەی هەناویان ‏دەكات و دەفەرموێ:[يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا] واتە: (هیوایان بەدەستهێنانی بەهرە و ڕەزای خوایە) نەك وەك ئەوەی كە لە ‏بارەی مونافیقەكانەوە دەفەرموێ: [ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ وَإِذَا قَامُوا إِلَى الصَّلَاةِ قَامُوا كُسَالَى يُرَاءُونَ النَّاسَ وَلَا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِيلًا]واتە:(بەڕاستی مونافیقەكان دەیانەوێ خوا بخەڵەتێنن كەچی خوا خەڵەتێنەری ئەوانە، هەر كاتێكیش ‏هەستن بۆ نوێژ بە تەمبەڵی و سستی هەڵدەستن، ڕوپامایی بۆ خەڵك دەكەن و زۆر كەم یادی خوا دەكەن). ‏
تەماشاكە چۆن وەسفی مونافیقەكان دەكات، تەزكیەی دڵ و هەناویان ناكات، بەڵكو بە درۆشیان دەخاتەوە، لە كاتێكدا لە ‏ڕوكەشدا لەگەڵ ئیمانداران نوێژ دەكەن، بەڵام هاوەڵانی پەیامبەر صلى الله عليه وسلم خودا دەفەرموێ: (هیوایان بەدەستهێنانی بەهرە و ڕەزای خوایە ‏‏). ‏
وە گووتەی: [مِنْهُمْ] لە بۆ ڕەگەزی ئەوانە، یا لە بۆ تەئكید كردنەوەیە لەسەر حاڵ و باری ئەوان؛ ووتەی زۆربەی ‏موفەسیرەكانە، بەڵكو ئەوەندەی من بزانم ووتەی هەموو زانا موفەسیرەكانی ئەهلی سوننەت و جەماعەتە وەكو نەسەفی و ئیبن ‏جەوزی و ئیبن ئەلئەنباری و زەمەخشەری ‏ (2) و زەججاج و عەكبەری و نیسابوری و ئیبن كەسیر و تەبەری وئەوانی تریش، هەر هەموو ‏ئەمانە كاتێك باسی ئەم ئایەتە دەكەن دەڵێن: بە دڵنیاییەوە ( مِنْ ) لێرەدا بۆ تەئكیدكردنەوەیە، یان بۆ هاوڕەگەزە و بە مانای ‏‏(هەندێك ) بەكار نەهاتووە، هەروەك هەندێك ئیددیعای دەكەن. (3) . ================================
(1) (ثم اهتديت) للمتشيع التيجاني (117).
(2) تێبینی: هەموو ئەم موفەسیرانە لە ئەهلی سوننەت نین، بەڵكو زەمەخشەری پێشەوایەكە لە پێشەوایانی موعتەزیلە هەروەها نەسەفیش. (م.خلیل أحمد)‏
(3) وانظر (اعراب القرآن وصرفه وبيانه) لمحمود صافي ج25/26 ص272.