ڕەسەن كەسێكی خاوەن ڕەچەڵەك‌و نەژادێكی شۆڕبوەوەیە لە بنەماو ڕیشەگەلێكی خانەدان‌و بەڕێز، جا هاوەڵیەتی مرۆڤێكی لەم شێوە دەستكەوتە. نیشانەو بەڵگەش بۆ ڕەسەنایەتی‌و بنەچەی تەندروست كردارو گوفتارەكانن، عەرەبیش دەڵێت: (إِذَا غَابَ عَنْكَ أَصْلُهُ كَانَ دَلِيلَ أَصْلِهِ فِعْلُهُ)، واتە: (كە بنچینەو ڕەچەڵەكیت لێ وون‌و پەنهان بوو، ئەوا بەڵگەو نیشانە بۆی كارو كردەوەیەتی)، یانی: لە میانەی كردەوەكانی ڕاساڵی‌و ڕەسەنایەتیەكەی درك پێ دەكرێت.
هەروەكو دەشڵێن:(أَصْلٌ رَاسِخٌ، وَفِعْلٌ شَامِخٌ)، واتە:(بنچینەیەكی چەسپاوو جێگیر، وە كردەوەیەكی باڵاو بڵندو چاكیش)، یانیش وتویانە: (مَنْ طَابَ أَصْلُهُ، زَكَى فِعْلُهُ)، واتە: (هەر كەسێك ڕەچەڵەك‌و بنچینەی چاك‌و باش بێت ئەوا كارو كردەوەشی گەشەسەندوو پاكیزەو خاوێن دەبێت). بڕوانە: رسالة إلى ولدي من تصاحب؟
جا هەر كاتێك بنچینەی بەڕێزو دینی ڕاست‌و دروست‌و زانستی بەرزو باڵا كۆبوونەوە ئەوا ئەو ڕێزەیە كە كۆتاییەو لەو بڵندتر نیە.
مەگەر پێغەمبەریش صلى الله عليه وسلم، نەیفەرمووە: ((فَعَنْ مَعَادِنِ العَرَبِ تَسْأَلوني؟ خِيَارُهُمْ في الجَاهِليَّةِ خِيَارُهُمْ في الإِسْلامِ إِذا فَقُهُوا))( مُتَّفَقٌ عَلَيهِ.)، واتە: (لە بنەما(1)و ڕەچەڵەك‌و نەژادی عەرەب پرسیارم لێ دەكەن؟ باشترینیان لە جاهیلی‌و نەفامیدا باشترینیانە لە ئیسلامەتیدا(2 )، كە لە بنەماكانی ئاین بزانن‌و تێ بگەن‌و ئیشی پێ بكەن.
پێشەوا حافڤ ئیبنولحەجەر دەربارەی (تَجِدُونَ النَّاسَ مَعادِنَ)( مُتَّفَقٌ عَلَيهِ. )، دەفەرمووێت: خەڵكتان چنگ دەكەوێت كە خاوەن بنچینە گەلێكی لێكجیان، چۆن مەعدەن‌و كانزا لە ناوەوەی زەوی بەنرخ‌و بێ بەیاخی هەیە، خەڵكیش وەهایە. فتح الباری:6/529.
بۆیە كە خەڵكت بژاردەو پاڵاوتەكردو كردتە هاوڕێی خۆت، با خاوەنی بنەمای چاك‌و خانەدان‌و پایەبڵند بێت، نەك كەسی سووك‌و بێ بەها، هەروەكو بەروبوومی چاك‌و خراپ.
ئاخر خاوەن ڕەگ‌و ڕیشەی باش خۆشەویستی بەردەوام ترە، هەروەكو زۆر بە وەفاو ئەمەكیشە لە هەمبەر بە میرات گرتنی پیاوەتی‌و دلاوەری‌و ڕێزو ڕەچاوكردنی دراوسێیەتی‌و شكۆمەندی.
بێگومان پێشینی چاكمان زۆر سوربوون‌و جەختیشیان لە هاوەڵیەتی خەڵكی خانەدان‌و ڕەسەن كردۆتەوە، لەبەر بوونی ڕێزو شكۆمەندی زۆر گەورە، كە لێیان بەهرەوەربوون، بگرە داوای یارمەتیشیان لێ كردوون‌و پشتیشیان پێ بەستوون لە كاروبارەكانیاندا لە ڕاپەڕاندن‌و ڕامیاری لەگەڵ خەڵكیدا..
ئەوەتا پێشەوا حەسەنی بەصڕی بە عومەری كوڕی عەبدولعەزیز(3 ) دەفەرمووێت: (عَلَيْكَ بِذَوِي الأَحْسَابِ؛ فَإِنًَهُمْ إِنْ لَمْ يَتَّقُوا اسْتَحْيَوْا، وَإِنْ لَمْ يَسْتَحْيَوْا تَكَرَّمُوا)(البصائر والذخائر: 2/26. )، واتە: (پەیوەستی خەڵكی باش‌و ڕەسەن بە؛ چونكە لەڕاستیدا كە خۆپارێزیش نەبن شەرمیان هەیە، خۆ كە شەرمیش نەكەن ڕێزو حورمەت دەپارێزن‌و خەڵكێكی ڕێزدارن ـ واتە: ئەوەیان پێ باشتر بووە لە ماڵ‌و قازانج‌و دەستكەوت ـ).
جا كەسێك لە سەرنجدانی بۆ ئەم وتەیە فەرمووی: (صدق والله الحسن، وكان صدوقاً، وقد رأيت من توقى بحسبه ما لم يتوقه ذو الورع بورعه) البصائر والذخائر:2/26. ، واتە: (وەڵڵاهی حەسەن ڕاست دەكات، كە زۆریش ڕاستگۆبووە، وە بێگومان من كەسی ئەوتۆم بینیوە كە پارێزكار بووە بەهۆی ڕەسەنایەتی‌و پلە بڵندیەوە بە ئاستێك لە خوا ترس بەهۆی خۆپارێزیەكەیەوە بەو ئەندازەیە نەبووە).
ئیبنولجەوزیش ـ بەڕەحمەت بێت ـ فەرموویەتی: (بۆ هۆشمەندو ژیر پێویستە سەیری ڕەچەڵەك‌و ڕەگ‌و ڕیشەو ڕێڕەوو ڕێبازی ئەوانە بكات كە تێكەڵیان دەكات‌و مامەڵە‌و هاوڕێیەتی‌و هاوبەشیان لەگەڵ ئەنجامدەدات، یاخود ژن‌و ژن خوازییان لەگەڵدا دادەمەزرێنێت، جا پاش ئەوە سەیری باردودۆخ‌و شكڵ‌و شێوەكان دەكات‌و بڕیار دەدات؛ چونكە باشی ئەوانە بەڵگەو هێمای باشی نێوەڕۆك‌و ناواخنیشە.
بەڵام بنچینەكان، بەڕاستی خودی شت هەر بۆ بنەماو بنچینە دەگەڕێتەوەو بەوەوە بەستراوەتەوە، وە دوورە كەسێك بنەچەكێكی باشی نەبێت، كەچی واتای چاك‌و پەسەندی تێدابێت، وەبێگومانیش ئافرەتی چاك‌و جوان كە لە ماڵێكی كەم‌و بێ نرخدابێت كەم وایە پارێزگاری لە خۆی بكات، هەروەكو بەهەمان شێوەش ئەو كەسەی تێكەڵی‌و مامەڵە‌و هاوڕێیەتی‌و كڕین‌و فرۆشتن دەكات.
دەبێت زۆر وریا بیت‌و ئامان نەكەی تێكەڵاوی دروست بكەیت مەگەر لەگەڵ كەسێك كە ئەسڵ‌و بنچینەیەكی ئەوتۆی هەیە بە ئاستێك خۆی بەدووردەگرێت‌و دەشترسێت لەوەی كە لە كەدارو نابووت‌و پیسی بكات؛ چونكە بەزۆری پارێزراوی‌و بێوەیی لەگەڵ ئەوەیاندا دەبێت، كە جگە لەوەش ڕووبدات ئەوا دەگمەنە). صید الخاطر:269 ـ 270.
پێشەوا عومەری كوڕی عەبدولعەزیز بە پیاوێكی فەرموو: (ئاڕاستەم بكە‌و پێم بڵێ ئاخۆ كێ بكەم بە بەڕێوەبەرو كاربەدەست، فەرمووی: بەڵام خاوەن دین ئەوەیان لە تۆ ناوێت‌و داوای پۆست‌و پلەو پایەت لێ ناكەن‌و بەدوایدا وێڵ نین، وە تۆش دونیا ویستانت ناوێت، كەواتە وابەستەی خەڵكی ڕێزدارو شكۆمەندبە، لەبەرئەوەی بە دڵنیاییەوە ڕێزو حورمەتیان دەپارێزێن لەوەی نەشیا‌وو نەگونجاو بێت). صید الخاطر:270.
=======================
(1) ئەو ڕەچەڵەك‌و بنچینەی دەدرێنە پاڵی‌و شانازی پێوە دەكەن.
(2) واتە: بەهۆی ئیسلامەوە پلەو پایەی ئەوانەی خاوەن ڕێزو حورمەت بوون، زیاتر بەرز دەبێتەوەو ڕێزدار تر دەبن.
(3) كتب عمر بن عبد العزيز إلى الحسن: (انصحني فكتب إليه إن الذي يصحبك لا ينصحك والذي ينصحك لا يصحبك)، عجائب الآثار:1/22. واتە: عومەری كوڕی عەبدولعەزیز بۆ حەسەنی بەصڕی نووسی‌و فەرمووی: (ئامۆژگاریم بكە، ئەویش بۆی نووسی بێگومان ئەوەی هاوڕێیەتیت دەكات ـ بۆ سوودو كەڵكی خۆی ـ ئامۆژگاریت ناكات‌و مەرایت دەكات ـ چونكە ئەمیری بڕوادارانە ـ، وە ئەوەش ئامۆژگاریت دەكات هاوەڵیەتیت ناكات ـ بۆ سوودو كەڵكی خۆی ـ).
