ڕێبازی پێشینان لە باسكردنی گومانەكان [منهج السلف في ذكر الشبهات]
پێشەكی
ئەصڵ و بنچینە وایە كاتێك كە سەلەف كتێبێك یان بابەتێكیان نووسیوە بۆ بڵاوكردنەوەی زانست بووە ، بەڵام دوای ئەوەی بیدعەكان دەستیان بە بڵاوبوونەوە كرد بە نووسین وەڵامیان داوەتەوە و لەو وەڵامانەشدا بیروباوەڕی ئیسلامیان چەسپاندووە ئەمەش لە سەدەی سێیەمی كۆچیدا .
مەبەستی سەلەف لە وەڵامدانەوەی گومانەكان
یەكەم : بەرگریكردن لە دین و نكوڵی كردن لە ئەوانەی دەیانەوێت تێكی بدەن .
دووەم : ئاشكراكردنی خراپەی بیدعەكاران ئەوانەی دەیانەوێت دینی خوا بگۆڕن و ڕوونكردنەوەی حەقیقەتی ڕێبازەكەیان .
گرنگی زانینی ڕێبازی سەلەف لە باسكردنی گومانەكان
گرنگی ئەم باسە لەوەدایە كە سەلەف هەڵوێستی جیاوازیان هەیە لەم بابەتەدا هەندێكیان ڕێگە بە باسكردنی گومانەكان دەدەن و هەندێكیان ڕێگەی پێنادەن و هەندێكیان باسكردنەكە بە پێویست دەزانن ، جا لەوانەیە هەندێك كەس وابزانێت هەڵوێستیان دژ بەیەكە كەچی واش نیە ، بەڵكو هەڵوێستیان جیاواز بووە بە پێی حاڵەتەكان ، پاشان ئەوەی دوژمنانی دین بەرامبەر ئیسلام دەیكەن بەردەوامە جا بۆیە پێویستە لەسەرمان بەرهەڵستیان بكەین بۆ ئەوەی خەڵكی نەكەونە مەیدانی گومانەكانیانەوە ، وە بۆ كەمكردنەوەی ناكۆكیش لە پاش ڕوون بوونەوەی ڕێبازی دروستی سەلەف .
[ڕێكخەرەكانی باسكردنی گومانەكان لای سەلەف]
(ضوابط ذكر الشبهات عند السلف)
1 . ئەصڵ وازهێنانە لە مشتومڕ و دەمەدەم و ناكۆكی و گفت و گۆ لەسەر گومانەكان لەبەر ئەو فەرموودەیەی پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم كە فەرموویەتی : (( ذَرُونِي مَا تَرَكْتُكُمْ ، فَإِنَّمَا هَلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ بِكَثْرَةِ سُؤَالِهِمْ وَاخْتِلافِهِمْ عَلَى أَنْبِيَائِهِمْ)) ( رواه مسلم : باب فرض الحج مرة في العمر) ، واتە : لێمگەڕێن لەوەی كە وازم لێهێناوە بۆتان ، چونكە نەتەوەكانی پێش ئێوە لەناوچوون بە زۆر پرسیاركردنیان و جیاوازی و دژایەتیان بۆ پێغەمبەرەكانیان .
هەروەها لەبەر ئەو فەرموودەیە : (( مَا ضَلَّ قَوْمٌ بَعْدَ هُدى كَانُوا عَلَيْهِ إِلاَّ أُوتُوا الْجَدَلَ , ثُمَّ قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ هَذِهِ الآيَةَ : [ مَا ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ ] ( الزخرف : 58 ) )) ( رَوَاهُ أَحْمد وَالتِّرْمِذِيُّ وَابْن مَاجَه وصححه الألباني في المشكاة : 180) ، واتە : هیچ گەلێك گومڕا نەبوون لەپاش ئەو ڕێنموونی و هیدایەتەی لەسەری بوون ئیللا دەمەدەم و مشتومڕیان پێدراوە ، پاشان پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم ئەم ئایەتەی خوێندەوە : [ مَا ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ ] ، واتە : ئەو نموونەیەیان بۆ تۆ نەدەهێنایەوە ( كە دەیانوت ئایا پەرستراوەكانی ئێمە شایستەی پەرستنە یان عیسا ) تەنها بۆ موجادەلە نەبێت ـ وە نەبێت بە شوێن حەق و ڕاستیدا بگەڕێن ـ بەڵكو ئەوانە كەسانێكن هەمیشە حەز بە دوژمنایەتی و ئاژاوە دەكەن .
وە سەلەف قسەكردنیان پێناخۆش بووە لە گومانەكان لەبەر ئەوەی سەرپێچیكردنی دەقە شەرعیەكانە كە هانی خەڵك دەدەن بۆ وازهێنان لە مشتومڕ ، وە هەروەها دەترسان لە بڵاوبوونەوەی بیدعە شاراوە و نادیارەكان كە لە ناو خەڵكیدا هەن ، بەم شێوەیە وتەی ئەو زانایانەی سەلەف لێك دەدرێتەوە كە نەهیان لە مشتومڕ و گفتوگۆ كردووە دەربارەی گومانەكان .
2 . شوبهە و گومان باس دەكرێت و وەڵام دەدرێتەوە كاتێك كە دەركەوتبێت و بڵاوبووبێتەوە لەناو خەڵكی عەوامدا :
ئەمە وای كرد لە سەلەف لە سەدەی سێیەمدا هەستن بە وەڵامدانەوەی خاوەن گومانەكان لە پاش بڵاوبوونەوەی بیروباوەڕ و نوسراوەكانیان .
3 . باسكردنی شوبهە و وەڵامدانەوەی لە كاتی زیاندان و تووشبوونی كەسانێك بەو شوبهەیە : سەلەف ڕاشكاوانە وتوویانە كە ئەگەر كەسانێك زیان لێكەوتوو بوون بەهۆی گومانەكانەوە لە ئاین و بیروباوەڕیاندا ئەوا پێویستە وەڵامی ئەو گومانانە بدرێتەوە و وەڵامەكەش لە ناو خەڵكیدا بڵاوبكرێتەوە .
4 . دووركەوتنەوە لە باسكردنی ئەو شتانەی گومان و دوودڵی دروست دەكەن یان ئەو شتانەی خەڵكی عەوام لێی تێناگەن چونكە ئەهلی بیدەع شتی خراپی وا گەورەیان هەیە كە تاكە كەسێك ناتوانێت لەگەڵا خۆیدا باسی بكات چجای بڵاوكردنەوەی لەناو خەڵكیدا .
( ابْنُ مَسْعُود ) ـ خوای لێ‌ ڕازیبێت ـ فەرموویەتی : (مَا مِنْ رَجُلٍ يُحَدِّثُ قَوْماً بِحَدِيثٍ لاَ يَبْلُغُهُ عُقُولُهُمْ إِلاَّ كَانَ فِتْنَةً لِبَعْضِهِمْ ) ( رواه مسلم في مقدمة الصحيح : 1/11) ، واتە : هیچ پیاوێك نیە فەرموودەیەك باس بكات بۆ كۆمەڵە كەسێك كە عەقڵیان پێی نەشكێت و لێی تێنەگەن ئیللا دەبێتە فیتنە بۆ هەندێكیان .
5 . ئەگەر شوبهە و گومان ڕاگەیەنرا و ئاشكرا بوو پێویستە وەڵامەكەشی بە ئاشكرا بێت ، خۆ ئەگەر شاراوە بوو ئەوە دروست نیە باس بكرێت لەناو خەڵكیدا و بڵاوبكرێتەوە ، جا ئەو كاتەی ئەهلی بیدەع بە كتێب و نامیلكە بیدعەی خۆیان بڵاوكردەوە بە هەمان ڕێگا وەڵام درانەوە ، بە هەمان شێوەش هەركات شێوازی بڵاوكردنەوە پەرەی سەند وەڵامدانەوەكەش بە هەمان شێواز یان بەهێزتریش دەبێت .
6 . ئەصڵا و بنچینە زۆر لەخۆنەكردنە لە وەڵامدانەوەی ئەو شوبهانەی كەس نەیوتووە و بڵاونەبووەتەوە لە ناو خەڵكیدا چونكە ئەو كارە دەبێتە هۆی زیاتر بڵاوبوونەوەی شوبهەكان و گومڕابوونی هەڵگرانی بەڵام جاری وا هەیە شوبهەیەكی ئەهلی بیدەع باس دەكرێت هەرچەندە ئاشكراش نەكراوە وەكو پاشكۆیەك بۆ هەڵوەشاندنەوەی شوبهەیەكی بنچینەیی نەك سەرەتا و سەربەخۆ (ابتداء واستقلالا) لە پێناو داخستنی دەرگا لە بەردەم هەموو شوبهەكانیاندا .
[ڕێبازی سەلەف لە خستنەڕووی شوبهەكان لە كاتی باسكردنیدا]
(منهج السلف في عرض الشبهات عند ذكرها)
1 . باسكردنی شوبهە لەگەڵا باسكردنی بێژەرەكەی ئەگەر ناودار بێت و شوێنكەوتەی هەبێت وەكو پێشەوا دارمی بە ڕاشكاوی ناوی ( مریسی ) هێناوە لە كاتی وەڵامدانەوەیدا ، وپێشەوا ئەحمەد بە ڕاشكاوی ناو جەهمی هێناوە لە كتێبەكانیدا .
2 . ئاماژەكردن بە بنچینەی شوبهەكە و هۆكارەكەی : چونكە زۆرێك لە شوبهەكان بەهۆی هۆكارێكی تایبەتەوە دروست بوون ئەگەر قسەكەر باسی بكات بنچینەی شوبهەكە لاواز دەكات و وریایی دەدات لە كەوتنە ناوی .
3 . شوبهەی عەقڵی و نەقڵیش پێكەوە باس دەكەن .
4 . وەڵامدانەوەی شوبهەكە بە ڕاستەوخۆیی و دوانەخستنی و بێدەنگ نەبوون لێی .
5 . بەهێزی لە وەڵامدانەوە و هەڵوەشاندنەوەی شوبهە و قایلكردنی خوێنەر بە خراپی و پووچەڵی شوبهەكە .
6 . گرنگیدان بە شوبهە گەورەكان و ئەوانەی بنچینەن و پشتی پێدەبەستن .
[دادپەروەری لە وەڵامدانەوەی نەیاراندا]
( الإنصاف فی الرد علی الخصوم )
ئەهلی سوننە لە دادپەروەرترینی خەڵكین لە بەرامبەر نەیاراندا ، و لە دوورترینیشیانن لە ستەم لە وەڵامدانەوەدا و لە زۆر شوێندا ئەم وێنەیەیان لێبینراوە ، ئەوان داندەنێن بە حەق لە هەر كەسێكەوە بێت و جیاوازی لە نێوان بێژەرێك و بێژەرێكی تردا ناكەن لەوەدا ، چونكە مەزهەبیان حەقە .
ئەهلی سوننە پێش حوكم دان بەسەر نەیار و ناحەز و تۆمەتباركردنی هەوڵی دڵنیابوونەوە دەدەن لەوەی ئایا كەسەكە ئەو شوبهەیەی وتووە ، بە پێچەوانەوە ئەهلی بیدەع كەمتەرخەمی ناكەن لە درۆكردن لە دژی ئەهلی سوننە و قسە بۆ هەڵبەستنیان .
ئەهلی سوننە وردەكارن لە حوكمدا و نایگشتێنن ، وە شوێنی ڕاست و هەڵەكان ڕوون دەكەنەوە ، و حوكم دەدەن بەسەر ئەهلی بیدەعدا بەو وتانەی لێیانەوە دەردەكەوێت و واز لە نهێنیەكانیان دەهێنن بۆ خوا سُبْحَاْنهُ ، وە لە كاتی باسكردنی مەزهەبی نەیاراندا بەڵگە لە واقعی حاڵیان دەهێننەوە لەسەر حەقەی كە باسی لێوە دەكەن ، و لە حوكمیاندا جیاوازی دەكەن لە نێوان حاڵی نەیاراندا جا ئەوەیان زێدەڕەوە وەكو ئەوە نیە كە نزیكە لە ئەهلی سوننەوە .

وَصَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّد وَعَلَى آلِ مُحَمَّد