ده‌مێك له‌ مێژوى ئیسلام
له‌وه‌فاتى په‌یامبه‌ره‌وه‌ صلى الله عليه وسلم تا كوشتنى حوسه‌ین رضي الله عنه ساڵى 61ك
مەبەستی سێیەم: دەستەواژەی مێژونوسان لە شێواندی مێژودا؟

1. هەڵبەستن و درۆكردن:
لە خۆیانەوە چیرۆكێك هەڵدەبەستن، بۆ نمونە وەكو چۆن چیرۆكێكیان لەسەر دایكە عائیشە هەڵبەست (رضي الله عنه) كە كاتێك هەواڵی كوشتنی عەلی رضي الله عنه یان پێداوە(لە خۆشیان) سوژدەی شوكری بۆخوا بردووە.
ئەم چیرۆكەش درۆیە و ئەسڵی نیە (1).
2. زیادە خستنە سەر ڕووداوەكان یان لێ كەم كردنەوەی بە مەبەستی تێكدان و شێواندن:
لێرەدا پێدەچێ بنچینەی ڕووداوەكە ڕاست بێت وەكو ڕووداوی(سەقیفە)، جا ڕوداوی (سەقیفە)ڕاستە و لەوێدا كۆبوونەوە لە نێوان ئەبوبەكر و عومەر و ئەبو عوبەیدە لە لایەك وحوبابی كوڕی مونزیر و سەعدی كوڕی عوبادە و هەندێكی تری پیشتیوانان لە لایەكی ترەوە ڕوویداوە. بەڵام ئەوان هاتوون كۆمەڵێ شتی وایان خستۆتە سەری ـ كە دواجار باسی لێوە دەكەین ـ ویستوویانە ئەو ڕاستیە بشێوێنن.
3. لێكدانەوە (تأویل )ی پوچ و نابەجێ بۆ ڕووداوەكان:
بەوەی هەوڵدەدات تەئویلێكی پوچ و نابەجێی وا بۆ ڕووداوەكە بدۆزێتەوە كە لەگەڵ هەواو ئارەزو و بیروبۆچوونی خۆیی و ئەو مەزهەبەی لەسەرێتی بگونجێ.
4. دەرخستنی عەیبە و هەڵەكان:
لێرەشدا پێدەچێت چیرۆكەكە ڕاست بێت، بەڵام لە هەر كوێیەك هەڵەیەك یا عەیبەیەكی تێدا بێت، تەركیزی لەسەر دەكا و دەری دەخا، لە هەمان كاتدا لایەنە چاكەكانی دەشارێتەوە.
5. دروستكردنی شیعر بۆ پشتگیری كردنی ڕووداوە مێژووییەكان:
یەكێكیان هەڵدەسێ و شیعرێك دەنوسێ و، پاشان دەیداتە پاڵ ئەمیری ئیمانداران عەلی، یا دایكی ئیمانداران عائیشە، یا زوبەیر یان تەڵحە ڕەزای خوا لە هەموویان بێ، لەسەر تانەو تەشەر دان لە هاوەڵان، هەروەكو چۆن شیعرێكیان داوەتە پاڵ ئیبن عەبباسب، كە لە بارەی دایكی ئیماندارانەوەل ووتویەتی:
تبغلت تجملت لو شئت تفیلت (2)
6. دانانی كتێب و نامەی ساختەكراو:
هەروەك ـ إن شا‌ء الله ـ دوایی لە چیرۆكی كوشتنی عوسماندا رضي الله عنه دێت، كاتێك كە چەندین نامە بە ناویەوە ساختەكرا، هەروەها چەندینی تریش بەناوی عائشەوە رضي الله عنها ساختە كرابوو، چەندینی تر بەناوی عەلی و تەڵحەو زوبەیرەوەی.
ئەمە بێجگە لە كتێبە ساختەكراوەكان، وەكو كتێبی (النهج البلاغە) كە دراوەتە پاڵ عەلی كوڕی ئەبو تالیب رضي الله عنه، یان كتێبی (الإمامة والسياسة) كە دراوەتە پاڵ ئیبن قوتەیبە: (3).
7. قۆستنەوەی هاوشێوەیی ناوەكان:
بۆ نموونە دوو ئیبن جەریر هەیە:
یەكەم: موحەممەدی كوڕی جەریری كوڕی یەزید، كە (ئەبو جەعفەری تەبەری )ـە، پێشەوایەكە لە پێشەوایانی ئەهلی سووننە.
دووەم: موحەممەدی كوڕی جەریری كوڕی ڕۆستەم، (ئەبو جەعفەری تەبەری )ە، پێشەوایەكە لە پێشەوایانی شیعە. (4)
ئەڕۆن كتێبەكانی ئیبن جەریرە شیعیەكە دەدەنە پاڵ ئیبن جەریرە سونیەكە، لەوانە كتێبی: (دلائل الامامة والواضحة ونور المعجزات)، هەردوكیشیان لە هەمان ساڵی310ك وەفاتیان كردووە.
هەروەها ئیبن حەجەریش دوانن:
یەكەمیان: ئەحمەدی كوڕی عەلی كوڕی حەجەری عەسقەلانیە، كە یەكێكە لە پیشەوایانی فەرمودە.
دووەمیان: ئەحمەدی كوڕی حەجەری هەیتەمیە، پێشەوایە لە فیقهدا بەڵام لە فەرمودەدا لێهاتوو نییە.
بۆیە ئەڕۆن ئەو فەرمودانەی هەیتەمی بە صەحیحی داناوە دەیدەنە پاڵ عەسقەلانی.

* كەی ڕێبازی لێكۆڵینەوە لە لای ئەهلی سووننە دەستی پێكرد ؟ (5)
لەگەڵ كەوتنەوەی فیتنە دەستی پێكرد، هەروەكو شوێنكەوتوی پایەبەرز پێشەوا(موحوممەدی كوڕی سیرین) دەڵێت: (هەرگیز پرسیاری سەنەدیان نەدەكرد، بەڵام كە فیتنە كەوتەوە، ئەیانووت: كوا لە كێتان بیستووە؟ ! ناوی ئەو پیاوانە بێنن كە لێوەیتان بیستوون؟ ئیتر تەماشا دەكرا گەر ئەهلی سوننە بوایە فەرموودەكانیان وەردەگیرا، ئەگەریش ئەهلی بیدەع بوایە لێی وەرنەدەگیرا. (6)
چونكە ئەصل وایە هەموو كەسێك جێی متمانەیە؛ جا ئیبن سیرینیش لە گەورە تابعیەكانە، گەیشتۆتە ژیانی هاوەڵان، لەگەڵ گەورە و بچوكی تابعیەكاندا ژیاوە. مەبەستیش لە فیتنە لێرەدا دەركەوتنی گروپە گومڕاكانە لە كۆتایی خیلافەتی عوسمان.
* زەرورەتی لێكۆڵینەوە لە گێڕانەوەی هەواڵەكاندا:
خوای پەروەردگار لە قورئاندا دەستورێكی زێڕینی بۆ داناوین، كەم كەس هەستی پێ دەكات، كە بریتیە لە ئایەتی: [يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ]{الحجرات: 6}.واتە: (ئەی ئەوانەی باوەڕتان هێناوە، ئەگەر گوناهكارێك هەواڵێكی بۆ هێنان، ئەوا لێی بكۆڵنەوە تا بۆتان ڕوون دەبێتەوە، نەوەك زیان بە خەڵكی بگەیەنن بە نەزانیەوە، ئەوسا پەشیمان بنەوە لەو كارەی، كە كردوتانە). بەمە گەڕان بەدوای ڕاست و دروستی هەواڵەكان پێویست بوو.

(1) أبو الفرج الاصبهاني له كتێبی (الأغاني) (ص 55) هێناویەتی، جا ئەم ئەبولفەرەجە، شیعەیە و تۆمەتبارە بە درۆكردن، هەروەكو لە باسی ژیانیدا هاتووە لە (تاریخ بغداد)و (المیزان)یشدا، وذكرها المتشيع التيجاني في كتابه: (فاسألوا أهل الذكر) (ص97)، نەیووتوە لە كوێوە هێناوێتی و كێ ڕیوایەتی كردووە.
(2) واتە سواری هێستر بووی پاشان حوشتر، ئەگەر بتەوێ سواری فیلیش دەبی، (یانی: بۆ شەڕ و ئاژاوە نانەوە).
(3) أنظر: مقدمة تأويل مشكل القرآن لابن قتيبة تحقيق سيد أحمد صقر ص 32. و(مقدمة الميسر والقداح) لابن قتيبة تحقيق محب الدين الخطيب.
(4) (لسان الميزان)في ترجمة محمد بن جرير بن رستم (7/29).
(5) مەبەست لە ڕێبازی لێكۆڵینەوە: لێكۆڵینەوەیە لە سەرچاوەی هەواڵ و فەرمودەكان و صحیح و چعیفی، هەروەها گرنگی دان بە ڕاویەكان و لەوەی كە دەیگێڕنەوە، ئەمەش بۆ پاراستنی فەرمودەكانی پەیامبەر صلى الله عليه وسلم لە درۆی درۆزنان و تێ ئاخنی ناحەزان و حەزی ئەهلی هەوا و ئارەزوبازان. (وەرگێڕ)
(6) مقدمة (صحيح مسلم) (1/15)، باب بيان أن الإسناد من الدين.