باسی چوارەم:هۆكاری جیاوازی نێوان هاوەڵان رضي الله عنه
بەروار: 2011/10/08سەردارن: 3841نوسەر: عثمان الخميس /وەرگێڕانى:علی خان

[ئەوەی مەشهورە: عائیشە و تەڵحە و زوبەیر بۆ تۆڵەسەندنەوەی عوسمان دەرچوون.]
سەبارەت بە موعاویە: كاتێك كە عەلی خیلافەتی گرتە دەست، هەندێك لەو والیانەی لابرد كە عوسمان داینابوون، ئەوانیش: خالدی كوڕی سەعیدی كوڕی عاص و موعاویەی كوڕی ئەبو سوفیان بوون، كە هەواڵی لابردنەكە گەیشتە موعاویە ڕەفزی كرد و وتی: لەلایەن كێوە لادەبرێم؟ وتیان: لەلایەن عەلیەوە.
ئەویش وتی: ئەی بكوژانی كوڕەكەی مامم لە كوێن؟ لە كوێن بكوژەكانی عوسمان؟
ئەوانیش وتیان: جارێك بەیعەت بدە، دواجار داوای بكوژەكانی عوسمان بكە.
وتی: نەخێر، بەڵكو بكوژەكانی  عوسمان تەسلیم دەكات، پاشان بەیعەت دەدەم.
ئەمەش لەبەرئەوەی موعاویە وای دەبینی كە هێز و توانایەكی لە شامدا هەیە، ئەم هێزەی كە هەیەتی هەروا بە فیڕۆ نادات و لە تۆڵە سەندنەوەی عوسماندا بە كاری دەهێنێت، بۆیە وتی: بەیعەت نادەم هەتا بكوژانی عوسمان نەكوژرێنەوە، عەلیش دەیووت: بەیعەت بدە، دواجار تەماشایەكی ئەو مەسەلەیەش دەكەین.
جا جیاوازیەكەی نێوان عەلی و موعاویەبلەوەدا بووە، ئەودووانە كامیان لە پێشە:
عەلی وای دەبینی كە دەبێ پێشتر بەیعەت بدا، دوای سەقامگیر بوونی ئاسایش وبارودۆخەكە تەماشای بكوژەكانی عوسمانیش دەكرێت.
بەڵام موعاویە مەسەلەكەی بە پێچەوانەوە دەبینی، یەكەم كارێك كە ئەبێت بیكەن، كوشتنی بكوژەكانی عوسمانە و پاشان تەماشای مەسەلەی خیلافەت دەكرێت.
بۆیە جیاوازی نێوان عەلی و موعاویە جیاوازی بەرایی تر (أولویات) بووە، هەروەها تەڵحە و زوبەیریش ڕەئیان هەروا بوو، كە پەلە كردنە لە كوشتنی بكوژەكانی عوسمان، بەڵام فەرقی نێوان تەلحە و زوبێر و موعاویە ئەوە بوو كە تەلحە و زوبەیر بەیعەتیان دا بەڵام موعاویە بەیعەتی نەدا.
[هەڵوێستی هاوەڵان لەمەڕ ئەو جەنگانە:هاوەڵان بوون بە سێ كۆمەڵەوە:]
كۆمەڵەی یەكەم: تەڵحە و زوبەیر و عائیشە و موعاویە، ئەم كۆمەڵەیە وا دەبینێ‌، پەلە بكرێت لە كوشتنی بكوژەكانی عوسمان.
كۆمەڵەی دووەم: عەلی و ئەوانەی لە گەڵیدا بوون، ئەم كۆمەڵەیە وا دەبینێ‌، یەكەم شتێك دەبێت بكرێ و ببڕێتەوە خیلافەتە، لەگەڵ دواخستنی چاوخشاندن بە مەسەلەی بكوژەكانی عوسمان.
كۆمەڵەی سێیەم: لەسەروویەوە: سەعد، ئیبن عومەر، ئەبوهوڕەیرە، موحەممەدی كوڕی مەسلەمە، ئەحنەف، ئوسامە، ئەبو بەكرەی سەقەفی، لەگەڵ زۆربەی هاوەڵان، ئەم كۆمەڵەیە وا دەبینێ‌ دوورگیری بكرێ لە هەمووان.
هۆكاری ئەم ڕاجیاوازیەش ناڕونی بارودۆخەكە بوو، ئەو كاتەش كاتی فیتنە بوو، بۆیە كەس نەیتوانی لە مەسەلەكە ڕابمێنێت و ڕاستیەكەی بە جوانی بۆ ڕوون بێتەوە. (1)
حافظ ئیبن حەجەر دەڵێ: ( تەبەری بە سەنەدێكی صحیح لە ئەحنەفی كوڕی قەیسەوە رضي الله عنه ڕیوایەت دەكات، كە ئەڵێ: گەیشتم بە تەڵحە و زوبەیر ـ دوای گەمارۆدانی عوسمان ـ وتم ئەمر بە چی دەفەرموون، من بزانم دەكوژرێت؟ وتیان: خۆت بگەیەنە بە عەلی، هەروەها لە مەككە دوای كوشتنی عوسمان گەیشتم بە عائیشە و پێم ووت: ئەمر بە چی دەفەرمووی؟ ئەویش فەرمووی: خۆت بگەیەنە بە عەلی. (2)
هەر بۆیە كاتێك ئەم هاوەڵانە دەرچوون بۆ جەنگی جەمەل، ئەحنەف لە ڕێگادا گەیشت پێیان، وتی: دە بە خوا كوشتارتان لەگەڵ ناكەم و دایكی ئیماندارانتان لەگەڵ بێ، كوشتاری یەكێك ناكەم، خۆتان فەرمانتان پێكردم بەیعەتی بدەمێ. (3)
پێشتریش باسی ئەو فەرموودەیەی پەیامبەری خوامان كرد صلى الله عليه وسلمكە بە عەلی فەرموو: ئەی عەلی لە نێوان تۆ و عائیشەدا شتێ ڕوو ئەدات، جا نەرم و نیان بە لەگەڵی، عەلی وتی: ئەی پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم بۆ ئەمن سەر شۆڕیان دەكەم؟ ئەویش فەرمووی: (نەخێر، بەڵام گەر هاتوو ئەوە ڕوویدا ئەوا بیگەڕێنەوە بۆ ماڵەكەی خۆی). (4)
* هەڵوێستی ئەهلی سوننەت لە ئاست عەبدولڕحمانی كوڕی مولجیم و بكوژەكانی عوسمان و بكوژەكەی زوبەیر و بكوژەكانی حوسین و هاوشێوەكانیان:
ئیمامی زەهەبی دەڵێ: (ئیبن مولجیم لەلای ئێمە لەو كەسانەیە كە هیوای دۆزەخی بۆ دەكرێ، بەڵام بە جائیز (گونجاو)یشی دەزانین گەر خوا لێی ببورێت، حوكمی ئەویش هەروەك حوكمی بكوژەكەی عوسمان و بكوژەكەی زوبێر و بكوژەكەی تەڵحە و بكوژەكەی سەعدی كوڕی جوبەیر و بكوژەكەی عەممار و بكوژەكەی خاریجە و بكوژەكەی حوسەینـە(5) ، هەموو ئەمانە تەبەڕایان لێ دەكەین و ڕقمان لێیانە لەبەرخواو ئاخیرەتیان دەدەینە دەست خوای گەورە). (6)

پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم لەربارەی (عەممار)ەوە دەفەرمووی: (كۆمەڵە یاخی بووەكە دەیكوژن).
لە بارەی(خەوارجەوە )دەفەرمووی: (لەكاتی جیاوازیەكی نێوان موسڵماناندا، تاقمێك دەردەچن، نزیكترین ئەو دوو كۆمەڵەیە لە هەقەوە كوشتاریان لەگەڵ دەكەن)
جا ئەم دوو فەرموودەیە زۆر ڕاشكاون لەوەی كەوا هەق لە عەلی یەوە نزیكترە.
لە ڕیوایەتێكی تردا: (نزیكترینی ئەو دوو كۆمەڵەیە لە هەقەوە كوشتاریان دەكەن).
هەردوو فەرموودەكە ئەوە دەستنیشان دەكەن كە عەلی نزیك تر بووە لە هەقەوە وەك لە بەرانبەرەكانی لە(جەمەل)و هەروەها لە(صفین) یشدا، بەڵام هەموو هەقەكەی نەپێكا، چونكە پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم دەفەرمووی: (نزیكتر لە هەق)، (لە پێشتر بۆ هەق)، نەك ئەوەی بە تەواوەتی لەسەر هەق بێ. ئەمەش ڕەخنە نییە لە عەلی رضي الله عنه، تەنها بۆ ڕونكردنەوەی ئەوە كە ئەوانەی خۆگریان گرت لە فیتنەكەدا ئەوانە بە تەواوی لەسەر هەق بوون، جا خۆگرتنەوە لە كوشتار بێوەی تر بوو بۆ عەلی، بۆیە عەلی كە تەڵحەی بینی بە كوژراوی پەشیمان بوویەوە و وتی: (خۆزگە بیست ساڵ پێش ئێستە بمردایەم).
هەروەها كاتێك حەسەنی كوڕی عەلی رضي الله عنه پاش جەنگی صفین هات و باسی ئەوەی بۆ عەلی كرد كە ڕویداوە، عەلی وتی: (سوێند بەخوا هەرگیز گومانم نەدەبرد كار بگاتە ئەوە). و انظر مصنف ابن أبي شيبة باب ماجاء في صفين.
هەرهەموویان پەشیمان بوونەوە لە بەشداری كردن لەو جەنگانەدا.
پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم مەدح و سەنای حەسەن دەكات و ئەفەرموێ: (ئەم كوڕەم گەورەو بەڕێزە، بەڵكو خوا بەهۆی ئەمەوە ئاشتەوای بخاتە نێوان دوو كۆمەڵی موسڵمانان). ( صحيح البخاري)كتاب فضائل الصحابة،  باب مناقب الحسن والحسين،  حديث (3746).
دەبینین مەدح و سەنای دەكات لە بۆ ئاشتەوایی، بەڵام مەدح و سەنای عەلی ناكات لەبەر ئەوەی لەگەڵیان دەجەنگێت.
مەدح و سەناكەی عەلیش بەهۆی كوشتاری ئەهلی (نەهرەوان)ـەوەیە، بێگومان بە تەواوی هەقی پێكا لە كوشتاری خەواریجدا، هەر بۆیە كەس بە كوشتنیان دڵتەنگ نەبوو، بەڵكو موسڵمانان دڵخۆش بوون بە كوشتنی ئەهلی نەهرەوان.
تەنانەت (عەلی)كاتێك كوشتاری خەڵكی نەهرەوانی كرد سوجدەی شوكری بۆ خودا برد، بەڵام كاتێك كوشتاری ئەهلی (جەمەل)ی كرد گریا، وە كاتێك كوشتاری ئەهلی (صفین)ی كرد دڵتەنگ بوو.
==================================
(1) لە جەنگی كوەیتیشدا نمونەیەكی نزیك و زیندومان لەبەردەستە لەسەر ڕاجیاوازی وگرژی بارودۆخ، لە فیتنەیەكدا كە زۆرێك لە دەستەڵاتدارانی سەرگەردان كرد، چ جای خەڵكی سادە.
(2) ئەوەی كە لەم ڕیوایەتەدا دەردەكەوێت، (تەڵحە و زوبەیر و عائیشە)، هەرگیز قسەیان لەسەر خیلافەتی عەلی نەبووە، لەكاتێكدا ئەوان لەسەر خیلافەت بەیعەتیان پێداوە، وە فەرمانیشیان بە (ئەحنەف)كردووە بەیعەتی پێبدات، ئەوەندە هەیە ئەوان ئیجتهادیان لە زانینی ئەوە كردووە كە دەبێت یەكەمجار چی بكرێت وبەچی كارێك دەست پێ بكەن.
(3) (فتح البارى) (13/38) وانظر (تاريخ الطبري).
(4) رواه أحمد (6/393) وقال الحافظ في ( الفتح) (13/60) سنده حسن.
(5) هەموو ئەمانە یەك حوكمیان هەیە , لە میللەتی ئیسلام بەتەواوەتی دەرناكرێن , بەڵام گومانی تێدا نییە كە ئەوانە فاسق و موجریمن، ئیلا ئەوەیان نەبێت كە تەوبەی كردبێ.
(6)(تاريخ الاسلام) (645)، عصر الخلفاء الراشدين في ترجمة عبدالرحمن بن ملجم.