بەشی شەشەم:خیلافەتی ئەمیری ئیمانداران موعاویەی كوڕی ئەبوسوفیان رضي الله عنه لەساڵی41 بۆ60ك
[باسی یەكەم :موعاویە رضي الله عنه لە چەند دێڕێكدا:]
لە ساڵی حەوتی كۆچیدا لە (عومرەی گێڕانەوەدا (عُمرة القضاء)) موعاویە پێش باوكی موسڵمان بوو،و لە فەتحی مەككەدا موسڵمان بوونی خۆی ڕاگەیاند( 1)
* خێزان و منداڵەكانی:
1. مەیسونی كچی بەحدەلی كەلبیە، (یەزید)ی لێ بوو. 
2. فاخیتەی كچی قەرزەی مونافیە. ئەمیش (عەبدولڕەحمان) و (عەبدوڵڵا)ی لێ بوو.
4. نائیلەی كچی عومارەی كەلبیە.
* لەو فەرمودانەی لەسەر فەزڵی هاتوون:
1. پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم دەفەرموێ: (خوایە ڕێی نیشاندە و بیكە ڕێنیشاندەر و بەهۆیەوە هیدایەت بدە)(2 ).
2. پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم دەفەرموێ: (خوایە موعاویە فێری قورئان و ژماردن بكە و لە ئاگر بیپارێزە)(3 ).
3. هەروەها لە ئوم حەڕامی كچی میلحانەوە ئەڵێ: ڕۆژێك پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم لە نزیك من خەوت، پاشان بە خەبەر هات و پێدەكەنی، منیش وتم: ئەی پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم چی یە؟ فەرمووی: (خەڵكانێك لە ئوممەتەكەم بەسەر ئەم دەریا سەوزەدا دەڕۆن وەكو ڕۆیشتنی پادشاكان بەسەر ڕاخەرەكاندا).
ئوم حەڕام وتی: ئەی پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم دوعا بكە خوا لەوانم بگێڕێ. ئەویش دوعای بۆ كرد، ئیتر جارێكی تر خەوتەوە و هەمان كرداری دووبارە كردەوە، ئەویش هەمان پرسیاری لێكرد، ئەویش بە هەمان شێوە وەڵام دایەوە، ئەویش دیسانەوە وتی: ئەی پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم دوعا بكە خوا لەوانم گێڕێ. پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم فەرمووی: تۆ لە یەكەمینەكانی (أَنْتَ مِنَ الأَوّلِينَ) ).
ئیتر كاتێك كە یەكەم جار موسڵمانان لە ڕێگەی دەریاوە غەزایان كرد، ئوم حەڕام لەگەڵ عوبادەی كوڕی صامتی مێردیدا كەوت لەگەڵیان، كاتێك لێ بوونەوە، لە شام دابەزین وڵاخێكیان هێنا سواری ببێ، ئەوەبوو وڵاخەكە كوتای بە زەویدا و مرد )(4 ).
موهەللەبی كوڕی ئەحمەدی ئەندەلوسی -كە یەكێكە لەوانەی بوخاریان ڕاڤە كردووە- دەڵێ: (ئەم فەرمودەیە فەزڵ و چاكەی تێدایە بۆ موعاویەی، چونكە بۆ یەكەمین جار ئەو لە ڕێگەی دەریاوە غەزای كرد)( 5).
* پرسیاریان لە ئیبن موبارەك كرد لەبارەی موعاویەوە؟
ئەویش وتی: چی بڵێم لە بارەی پیاوێكەوە، پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم دەیفەرموو: ((سمع الله لمن حمده)) موعاویەش دەیووت: ((ربنا ولك الحمد))(6 ).
هەروەها پێی گوترا: كامیان باشترن؟ ئەو یان عومەری كوڕی عەبدولعەزیز؟ ووتی: (خۆڵی نێو لوتی موعاویە لەگەڵ پەیامبەری خوادا صلى الله عليه وسلم، چاكتر و باشترە لە عومەری كوڕی عەبدولعەزیز)(7 ).
* هەروەها پرسیار لە موعافای كوڕی عیمڕان كرا: كامیان باشترن؟ موعاویە یان عومەری كوڕی عەبدولعەزیز؟
ئەویش توڕە بوو، بە كابرای ووت: صەحابی ئەكەیتە تابعی؟ موعاویە هاوەڵێتی و خزمێتی، نوسەرێتی، ئەمینداری وەحیەكەیەتی(8 ).
ئیبن مولەیكە دەڵێ: بە ئیبن عەبباسیان وت: هیچت لەسەر موعاویەی ئەمیری ئیمانداران هەیە؟ ئەو تەنها ڕكاتێ نوێژی وتر دەكا؟
ئەویش وتی: بە ڕاستی فەقیهە(9 ).
* حافظ ئیبن كەسیر ئەڵێ: (پاشای ڕۆم تەماعی كردە موعاویە، ئەمە دوای ئەوەی موعاویە ترسانی و سەرشۆڕی كرد و پشتی سەربازەكانی شكان و وەدەری نان، ئیتر كە پاشای ڕۆم بینی موعاویە سەرقاڵە لەگەڵ عەلی، لەشكر كێشی كردە سەر هەندێك ناوچە، موعاویەش بۆی نووسی: ئەی لەعنەشۆ، بەو خوایە گەر واز نەهێنی و نەگەڕێیتەوە، ئەوا من و كوڕەكەی مامم لە ماڵ و شارەكانی خۆیشت دەرتدەكەین و ئەم زەویە فراوانەت لێ تەسك ئەكەینەوە، كە پاشای ڕۆم ئەوەی بینی ترسا و وازی هێنا و دوایش هات و داوای ئاگربەستی كرد)(10 ).
* وەفاتی موعاویە رضي الله عنه:
موعاویە بوو بە خەلیفەی موسڵمانان و ماوەی بیست ساڵ درێژەی كێشا هەتا ساڵی شەستی كۆچی.
كە سەردەمێكی سەقامگیر و پڕ لە فتوحات بوو.
[باسی دووەم :گرنگترین ڕوداوەكانی سەردەمی موعاویە]
خیلافەتی موعاویەی كوڕی ئەبو سفیان خێرێك بوو بۆ موسڵمانان، ماوەی ئاژاوە و كوشتار كۆتایی پێهات، هەروەها ئەو تەماعەی بڕی كە دوژمنان هەیانبوو بە گەڕانەوەی ئەو ناوچانەی موسڵمانان لێیانیان بردبوون، ئەمانەش بەهۆی كۆك بوونی موسڵمانان لەسەر یەك كەس، بۆیە هێز و توانایان بەرەو دەرەوە ئاڕاستە كرد و ئاڵای جیهاد بەرز كرایەوە و فتوحات دەستی پێكردەوە، هەروەها موعاویە زۆر بە چاكی لەگەڵ خەڵكدا هەڵس وكەوتی دەكرد، ئەوەی دوور بوو نزیكی كردەوە (ئەوەی ڕەنجا بوو ئاشتی كردەوە)، تەنانەت یەك بەرهەڵستكاری نەما، هەرهەمووی چوونە ژێر گوێڕایەڵی یەوە (تەنها دەستەیەكی كەم نەبێت لە خەواریجەكان)، هەروەها لەسەردەمی موعاویەدا هاوینەییەكان و زستانەییەكان ناویان دەركرد، كە مەبەست پێی غەزای هاوین و غەزای زستان بوو.
گرنگترین كارەكانی سەردەمی خۆی.
* دانانی خانوویەك بۆ دروستكردنی كەشتی لە میسر ساڵی 54 ك.
* غەزاكردنی قوستەنتینیە ساڵی 50 ك.
پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم فەرموویەتی: (یەكەمین سوپایەك لە ئومەتەكەم كە لەڕێگەی دەریاوە غەزا دەكەن بێگومان مسۆگەریان كردووە، و یەكەمین سوپایەك لە ئومەتەكەم كە غەزای شاری قەیصەر دەكەن خوا لێیان خۆش بووە)( 11). لە ساڵی 53ك جارێكی تریش غەزای كرد و گەمارۆیدا و هەتا ساڵی 57ك گەمارۆدانەكە درێژەی كێشا. هەروەها فەتحی ( تكریت )، ( رودس )، ( بنزرت)، ( سوسە )، ( سەجستان )، ( كوهستان )، ( بلاد السند )یشی كرد.
* بنیاتنانی شاری قەیرەوان.
موعاویە عوقبەی كوڕی نافعی ناردبوو بۆ ئەفریقیە، ئەوەبوو فەتحی كرد و ناوچەكەی دیاری كرد دروست كرد، بە هۆی ئەوەی ناوچەیەكی دارستانی چڕ بوو، بەردەوام پڕ بوو لە شێر ومار وگیانلەبەرانی تر وئیتر دوعای بۆ كرد لای خوای گەورە، ئەوەبوو هیچی تیا نەما، هەموویان ڕایان كرد، تەنانەت شێرەكان بەچكەكانی خۆیان هەڵدەگرت و دەیان برد(12).
* لە خیلافەتەوە بۆ میلاكەت:
كاتێك كار كەوتە دەستی موعاویە خیلافەت گۆڕا بۆ موڵكایەتی.
ئەبوعەبدولڕەحمان سەفینەی خزمەتكاری پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم ، دەڵێ: پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم فەرمووی: (خیلافەتی پەیامبەرایەتی سی ساڵە پاشان خوا موڵكی خۆی دەدات بەوەی ویستی لێیەتی).
سەفینە ئەڵێ: (خیلافەتی ئەبو بكر دوو ساڵ، خیلافەتی عومەر دە ساڵ، خیلافەتی عوسمان دوازدە ساڵ و خیلافەتی عەلیش شەش ساڵ)(13 ).
كاتێكیش دەگەڕێینەوە بۆ كتێبە مێژوویەكان باسی ئەوە دەكەن كە ئەبو بەكر دووساڵ و سێ مانگ فەرمانڕەوایی كردووە، عومەر دە ساڵ و دوو مانگ فەرمانڕەوایی كردووە، عوسمان دوازدە ساڵ و چوار مانگ، عەلی چوار ساڵ و نۆ مانگ، حەسەنیش شەش مانگ، كە هەرهەمووی دەكاتە سی ساڵ.
ئیبن كەسیر ئەڵێ: (حەسەن لە ڕەبیعولئەوەلی ساڵی چل و یەكدا وازی هێنا، كە دەكاتە سی ساڵی تەواو لە وەفاتی پەیامبەرەوە صلى الله عليه وسلم)(14).
* هەروەها لە ئەبوعوبەیدەی عامری كوڕی جەڕاحەوە ئەڵێ: پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم فەرمووی: سەرەتای دینەكەتان پەیامبەرایەتی و ڕەحمەتە دوای ئەوە پادشایەتی و ڕەحمەتە، دوای ئەوە پاشایەتیەكی خراپە، دوای ئەوە پادشایەتی زۆرداری و جەور و ستەمە(15 ).
كە دەفەرموێ: (سەرەتای دینەكەتان پەیامبەرایەتی و ڕەحمەتە) واتە: پیشەوایەتی پەیامبەر صلى الله عليه وسلم بۆ ئیمانداران و پاشان پێشەوایەتی ئەبو بكر وئەنجا عومەر وئەنجا عوسمان، وئەنجا عەلی، وئەنجا حەسەن، پاشان دەفەرموێ‌: (پادشایەتی و ڕەحمەتە) ئەمەش سەردەمی موعاویەیە، پاشان (مُلك أعفر) كە لە (تعفیر) ەوە هاتووە، كە خۆگەوزانە لە خۆڵدا، ئەمەش زەم و سەرزەنشتە بۆ ئەو سەردەمە، هەروەك ئەڵێن: (تربت یداك، دەستت خۆڵاوی بێت)، كە دژی بەرزی و بڵندیە، پاشان (ملك و جبروت) واتە: پادشایەتی زۆرداری و جەور و ستەم دێت، ئەمەش لە دوای موعاویەوە دەگرێتەوە، ئیتر سەردەمی یەزید بێت یان سەردەمانی دوای یەزید، جگە لە عومەری كوڕی عەبدولعەزیز.

* وەفاتی حەسەنی كوڕی عەلی رضي الله عنه:
هەر لەم ماوەیەدا و لەساڵی 49 ك حەسەنی كوڕی عەلی وەفاتی كرد.
* بەیعەت دەدرێ بە یەزیدی كوڕی موعاویە :
لە ساڵی پەنجا و شەشی كۆچی دا، موعاویە بڕیاریدا خەڵكی دوای خۆی بەیعەت بدەن بە یەزیدی كوڕی، ئا لێرەدا موعاویە لە ڕێچكەی ئەوانەی پێش خۆی لایدا، چونكە پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم كارەكەی هەروا هێشتەوە یا ئەبوبەكری دانا، پاشان ئەبوبەكر هاتوو و عومەری دەست نیشان كرد، دوای ئەو عومەر هات و شەش كەسی دەست نیشان كرد و بەڵام سەعیدی كوڕی زەیدی لێدەركردن چونكە كوڕی مامی خۆی بوو، لەگەڵ عەبدوڵڵای كوڕی دا، دوای ئەویش عوسمان هات و كەسی دیاری نەكرد، ئینجا عەلی هات، ئەویش دیسانەوە كەسی دەست نیشان نەكرد، حەسەنیش وازی لێ هێنا بۆ موعاویە.
بۆیە بە موعاویەیان ووت: یان ئەوەتا وازی لێ بێنە، وەكو چۆن پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم كردی، یان ئەوەتا وەك ئەبو بكری صدیق بكە و كەسێك دابنێ‌ كە خزمی خۆت نەبێ، یان وەك عومەر بكە؛ كارەكەی دایە دەست شەش كەسەوە خزمی خۆی نەبوون، یان ئەوەتا وازبێنە با موسڵمانان خۆیان یەكێك هەڵبژێرن، بەڵام موعاویە ڕازی نەبوو ئیلا هەر دەبێت دوای خۆی ( یەزید )ی كوڕی جێنشین بێت(16 ).
پێ ئەچێ لایەنە چاكەكەی هەڵنەبژاردبێ، لە ترسی ئەو شەڕ و ئاشوبەی لە كە لە شورادا دەكەوتەوە، گوێڕایەڵی و ئاسایش و سەقامگیریشی لەو لایەنەدا دەبینیەوە كە یەزیدی كوڕی تێدابووە( 17)ئەمە ئەگەر واش بێ هەر ڕاست نییە، بەڵكو هەق لە شورادایە.
* هەڵوێستی ئەهلی سوننەت و جەماعەت لە بەیعەتدانەكەی یەزیدی كوڕی موعاویە:
ئەهلی سوننە و جەماعە ئەڵێن: بەیعەتەكە دروستە، بەڵام ئەم بەیعەتە عەیبدار دەكەن بەهۆی ئەم دووشتەوە:
یەكەم: ئەڵێن ئەمە بیدعەیەكی تازەیە، كە خیلافەتی داوەتە كوڕەكەی خۆی، وەكو ئەوەی ئیتر خیلافەت ببێت بە ویراسەت، ئەمە دوای ئەوەی بە شورا یا دەستنیشانكردنی جگە لە خزم بووە، ئەی چ جای ئەوەی نزیكێكت بێ و كوڕێكی ڕاستەوخۆی خۆتیش بێ، لەم ڕوانگەیەوە ئەم مەبدەئە ڕەدكرایەوە بە بێ لەبەر چاوگرتنی كەسەكە، ئەوان ئەو مەبدەئەیان ڕەت كردەوە كەوا كارەكە ببێتە ویراسەت.
دووەم: خەڵكی لە ( یەزید ) شیاوتر هەبوون بۆ خیلافەت، وەكو ئیبن عومەر و ئیبن زوبەیر و ئیبن عەبباس و حوسەین، جگە لەمانەش هی تر زۆرن.
ئیبن ئەلعەرەبی ئەڵێ: موعاویە وازی لە باشتر هێنا؛ بەوەی بیكا بە شورا و كەس لە خزمانی خۆی تیا بەشدار نەكا، چ جای كوڕەكەی خۆی؟ بەڵام بەیعەتیدا بە كوڕەكەی و خەڵكیش بە یعەتیان پێدا بۆیە بەیعەتەكەی شەرعییە(18 )
سەبارەت بە دید و بۆچونی موبتەدیعەكان، ئەوان وا دەبینن كە ئیمامەت و خیلافەت تەنها لە عەلی و كوڕەكانیدا دەبێت، هەربۆیە ئەوان بەیعەتەكەی یەزید بەتەنها عەیبدار ناكەن، بەڵكو هەموو بەیعەتێك ڕەتدەكەنەوە كە نەدرێت بە عەلی و كوڕەكانی، هەر لەسەر ئەو ئەساسەش ئەوان بەیعەتەكەی ئەبوبەكر و عومەر و عوسمان و موعاویە هەر هەموویان بە نادروست دەزانن، بەبێ‌ لەبەرچاو گرتنی بەیعەتدەرەكە. چونكە ئەوان ئەڵێن خیلافەت و ئیمامەت دیاریكراوە بۆ عەلی و كوڕەكانی هەتا ڕۆژی قیامەت.
ئایا یەزید شیاو بووە بۆ خیلافەت یان نا؟
ئیبن كەسیر( 19) چیرۆكی عەبدوڵڵای كوڕی موتیع و هاوەڵەكانی دەگێڕێتەوە كە ڕۆیشتوون بۆلای موحەممەدی كوڕی حەنەفیە -كە كوڕی عەلی كوڕی ئەبو تالبە و برای حەسەن و حوسەینە لە باوكەوە-، ویستویانە ڕازی بكەن بۆ لابردنی یەزید، ئەویش قایل نەبووە، ئیبن موتیع وتی: یەزیدی كوڕی موعاویە مەی دەخواوەتەوە و نوێژ ناكات.
موحەممەدیش وتی: من ئەوەم لێ نەبینیوە كە ئێوە باسی دەكەن، ئەمن ڕۆیشتومەتە لای و ماومەتەوە، بەردەوامە لەسەر نوێژكردن، هەوڵی خێر و چاكەی دەدا، پرسیاری فیقهی دەكرد و سوننەتەكانی جێ‌ بەجێ دەكرد.
وتیان: ئەوە لەبەر تۆ خۆی وا دەرخستووە.
موحەممەدی كوڕی حەنەفیەش وتی: باشە چی من ترساندی و هیوای چی لێكردووم؟ ئێوە هەرگیز ئەوانەتان لێی بینیوە كە باسی لێوە دەكەن؟ ئەگەر ئەو كارانەی بە پێش چاوی ئێوەوە كردبێت، ئەوا بێگومان ئێوەش شەریكی وین، ئەگەریش ئەوانەتان لێ نەبینیوە ئەوا بۆتان حەڵاڵ نییە شایەتی لەسەر شتێك بدەن كە نازانن و نەتان بینیوە.
ئەوانیش وتیان: ئەوە لای ئێمە ڕەوایە، گەر چی نەشمان بینیوە.
موحەممەدی كوڕی حەنەفیە وتی: خوا ئەمە بە شایەتی قبوڵ ناكات، ئینجا ئەو فەرمایشتەی پەروەردگاری بۆ خوێندنەوە كە دەفەرموێ: [ إِلاَّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ ] { الزخرف: 86 }.
هەروەها لە یەزیدەوە دەگێڕنەوە كە دوای كوشتنی حوسەین ووتویەتی:
لَيْتَ أَشْيَاخِي بِبَدْرٍ شَهِدُوا *** جَزَعَ الخَزْرَجِ مِنْ وَقْعِ الاسَلْ
قَدْ قَتَلْنَا القَرْنَ مِنْ سَادَاتِهمْ *** وَعَدَلْنَاهُ بِبَدْرٍ فَاعْتَدَلْ
وَلَعَتْ هَاشِمُ بِالمُلْكِ فَلا *** خَبَرٌ جَاءَ وَلا وَحْيٌ نَزَلْ (20)

بەڵام ئەمەی لێوە سابت نەبووە.
جا ئەو فاسیقیەی دراوەتە پاڵ یەزید وەك مەی خواردنەوە و یاریكردنی لەگەڵ مەیمون و خراپەكاری و.. هتد، هیچیان بەسەنەدێكی صەحیح لێوەی سابت نەبوون، بۆیە بڕوا بەمە ناكرێ و ئەسڵ باشییە(21 )، ئیتر خوا زانا و شارەزاترە بە حاڵی یەزید، ئەمەش بەلای ئێمەوە گرنگ نییە، ئەوە لە بەینی خۆی و خوای خۆی دایە.
گریمان مەسەلەكە ئاوهاش بوبێ، خۆ فاسقێتی ئیمامیش خروج لێكردنی واجب ناكات ئا بەو شێوەیەی كە ڕویداوە، وەك دواجار باسی لێوە دەكەین.
===============================
(1) (تاريخ الاسلام) للذهبي ـ عهد معاوية 308.
(2) أخرجه الترمذي، كتاب الماقب: باب مناقب معاوية (4113).
(3) أخرجه أحمد 4/127.
(4) أخرجه البخاري: كتاب الجهاد والسير: باب فضل من يصرع في سبيل الله، حديث (2800).
(5) (فتح الباري)(6/120).
(6) (البداية و النهاية) (8/130).
(7) (البداية و النهاية) (8/130).
(8) (البداية و النهاية) (8/130).
(9) (صحيح البخارى) كتاب فضائل الصحابة، باب مناقب الحسن و الحسين، حديث (3765).
(10)(البداية و النهاية) (8/119).
(11)أخرجه البخاري في كتاب الجهاد: باب ما قيل في قتال الروم (2924).
(12)(تاريخ الطبري) (5/240).
(13) (سن أبي داود) كتاب: السنة، باب في الخلفاء، حديث (4646). وأحمد في ( مسنده ) (4/273) بسند صحيح.
(14) ( البدية والنهاية) (8/17).
(15) (سنن الدارمي) كتاب الاشربة، باب ما قيل في المسكر، (2/114). رجاله ثقات إلا أنه قيل إن مكحولا لم يسمع من أبي ثعلبة الخشنى -راوي الحديث عن أبي عبيدة-.
(16) رواه خليفة بن خياط في طبقاته(ص 52)، من طريق جويرية بنت أسماء عن أشياخ أهل المدينة.
(17) أنظر: (مقدمة ابن خلدون) فصل في ولاية العهد (ص 166).
(18) العواصم من القواصم ص 228.
(19) البداية و النهاية 8/236.
(20) نقله الطبري في (تاريخه) عن المعتضد الخليفة العباسي في أحداث سنة 248 ك.
ئەسڵ باشییە: واتە ئەسڵ لە هەموو موسڵمانێكدا باشییە، هەتاوەكو بەڵگەیەكی صەحیح دێت لە باشیەوە لای دەدات بۆ خراپی. نەك بە قسە و باس، بەڵكو بە بەڵگە، بە بەڵگەی تەنهاش نا، دەبێ صحیحەكەشی لەگەڵدا بێ: بە بەڵگەی صحیح. (وەرگێڕ)(21)