سورەتى (فاتحة)
بەروار: 2020/06/24سەردارن: 4190نوسەر: ستافی ماڵپەڕ

ناوی سورەت :
سورەتی فاتیحا :
سورەتی فاتیحا چەند ناوێکی هەیە :
1. فاتحة الكِتاب (1)
2. أمُّ القرآن (2) 
3. أُمُّ الكِتاب (3)
4. السَّبْع المَثاني (4)
5. القُرآن العظيم (5)
6.  سورة الحَمْد (6)
بەڵگەی لەسەر ئەم ناوانە
1. عوبادەی کوڕی سامت خوای لێ ڕازی بێت گێڕاویەتیەوە ودەڵێت : پێغەمبەری خوا صلَّى الله عليه وسلَّم فەرمووی : ((لا صلاةَ لِمَن لم يقرأْ بفاتحةِ الكِتاب)) (7)
واتە : نوێژ دروست نی یە بەبێ خوێندنی (فاتحةِ الكتابِ)واتە :سورەتی فاتیحا .
2. عائشة رضي الله عنها دەڵێت : ((كان النبيُّ صلَّى الله عليه وسلَّم يُخَفِّفُ الرَّكعتَينِ اللَّتَينِ قبلَ صلاةِ الصُّبحِ، حتى إني لأقولُ: هل قرَأ بأمِّ الكتابِ؟!)) (8)
واتە : عادەتی پێغەمبەر صلَّى الله عليه وسلَّم وا بوو دوو ڕکاتی پێش بەیانی بەسوکی دەکرد وکورتی دەکردەوە بەشێوەیەک من دەم گوت تۆ بڵێی (ٲُمِّ الكتابِ)واتە : سورەتی فاتیحا خوێندبێ؟!
3. ئەبو هوڕەیڕە رضي الله عنه ، دەڵێت : پێغەمبەر صلَّى الله عليه وسلَّم فەرمووی: ((أمُّ القُرآنِ هي السَّبْع المثاني، والقرآنُ العَظيم)) (9)
واتە : ئومولکتاب سەبعول مەسانییە و(القرآنُ العَظيم)واتە : سورەتی فاتیحا .
4. ئەبو سەعیدی کوڕی مەعەلا رضي الله عنه، دەڵێت :((مرَّ بي النبيُّ صلَّى الله عليه وسلَّم وأنا أُصلِّي، فدَعاني فلم آتِهِ حتى صلَّيتُ، ثم أتَيتُ فقال: ما منَعك أن تأتيَ؟ فقلتُ: كنتُ أُصلِّي، فقال: ألم يقُلِ اللهُ: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ؟! ثم قال: ألَا أُعَلِّمُك أعظمَ سورةٍ في القرآنِ قبلَ أن أخرُجَ منَ المسجدِ؟ فذهَب النبيُّ صلَّى الله عليه وسلَّم ليخرُجَ منَ المسجدِ فذَكَّرتُه، فقال: الْحَمْدُ لله رَبِّ الْعَالَمِينَ هي السَّبعُ المَثاني، والقرآنُ العظيمُ الذي أوتيتُه)) (10)
واتە : پێغەمبەر صلَّى الله عليه وسلَّم بەلامدا تێپەر بوو ومن نوێژم دەکرد ، بانگی کردم ، من نەچووم بۆ لای تاوەکو نوێژم کرد، پاشان چووم بۆلای وفەرمووی : چ شتێک بووە ڕێگر لێت بێیت ؟
منیش گوتم : نوێژم دەکرد ، فەرمووی : ئایا خوا نەیفەرمووە : ئهی باوهڕداران وهڵامی خواو پێغهمبهری خوا - صلى الله عليه وسلم - بدهنهوه كاتێك كه بانگتان ئهكهن بۆ شتێك كه ئێوهى پێ بژێننهوهو ژیانی ئێوهى پێ چاك بكهن كه ئیسلام و قورئانه...؟!
پاشان فەرمووی : ئایا گەورەترین سوڕەتت فێر نەکەم پێش ئەوەی لەمزگەوت دەربچیت ؟
پێغەمبەر صلَّى الله عليه وسلَّم چوو بۆ ئەوەی لەمزگەوت دەرچێت ، منیش بیریم خستەوە ، فەرمووی : ( الْحَمْدُ لله رَبِّ الْعَالَمِينَ هي السَّبعُ المَثاني، والقرآنُ العظيمُ الذي أوتيتُه )
واتە : سورەتی فاتیحا سەبعول مەسانییە وقورئانی گەورەیە کەپێم بەخشراوە .
فەزائیل وتایبەت مەندیەکانی سورەتی فاتیحا :
سورەتی فاتیحا فەزائیلێکی زۆر وەهەروەها تایبەت مەنیدیەکی گەورەی هەیە ، کەلەسوننەدا هاتووە ، لەوانە :
1. نور وڕوناکییە ، وهیچ کەسێک لەپێغەمبەران جگە لەپێغەمبەر موحەمەد صلَّى الله عليه وسلَّم ئەمەی پێنەبەخشراوە.
 ابن عبَّاس رضي الله عنهما، دەڵێت : ((بينما جبريلُ قاعدٌ عند النبيِّ صلَّى الله عليه وسلَّم، سمِع نقيضًا من فوقه؛ فرفَع رأسَه، فقال: هذا بابٌ من السَّماء فُتِح اليوم، لم يُفتح قطُّ إلَّا اليوم، فنزل منه مَلَك، فقال: هذا ملَكٌ نزل إلى الأرض، لم ينزلْ قطُّ إلَّا اليوم، فسلَّم، وقال: أبشِرْ بنورَينِ أوتيتَهما، لم يُؤتَهما نبيٌّ قبلك: فاتحة الكتاب، وخواتيم سورة البقرة، لن تَقرأ بحرفٍ منهما إلَّا أُعطيتَه)) (11)
واتە : له‌كاتێكدا جبریل لای پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله عليه وسلم دانیشتبوو، گوێی له‌ جیڕه‌یه‌ك بوو له‌ ژوور سه‌ریه‌وه‌، سه‌ری به‌رز كرده‌وه‌ فه‌رمووی: (ئه‌وه‌ ده‌رگایه‌كی ئاسمان بوو ئه‌مڕۆ كرایه‌وه‌، جگه‌ له‌ ئه‌مڕۆ هه‌رگیز نه‌كراوه‌ته‌وه‌، فریشته‌یه‌كی لێهاته‌ خواره‌وه‌، فه‌رمووی: (ئه‌مه‌ فریشته‌یه‌كه‌ دابه‌زیوه‌ته‌ سه‌ر زه‌وی هه‌رگیز دانه‌به‌زیوه‌ ئه‌مڕۆ نه‌بێت، سه‌لامی كرد و وتی: مژده‌ بێ دوو ڕووناكیت پێ خه‌ڵات كراوه‌، به‌ هیچ پێغه‌مبه‌رێك پێش تۆ خه‌ڵات نه‌كراوه‌، سوره‌تی فاتیحه‌ و كۆتایی سوره‌تی به‌قه‌ره‌ هه‌ر پیتێك له‌ هه‌ركامیان بخوێنی {هه‌ر داخوازیه‌كی تێدابێت} خوا پێت ده‌به‌خشێت).
2. بەخوێندنی ئەم سوڕەتە پەیوەندی وموناجات دروست دەبێت لەنێوان عەبد وخودادا : 
 ئەبو هوڕەیڕە رضي الله عنه، گێڕاویەتیەوە ودەڵێت پێغەمبەر صلَّى الله عليه وسلَّم فەرمووی : ((مَن صلَّى صلاةً لم يقرأْ فيها بأُمِّ القرآن، فهي خداجٌ -ثلاثًا- غير تمام، فقيل لأبي هُرَيرَة: إنَّا نكونُ وراءَ الإمام، فقال: اقرأْ بها في نفسِك؛ فإنِّي سمعتُ رسولَ الله صلَّى الله عليه وسلَّم يقول: قال الله تعالى: قسمتُ الصلاة بَيني وبَين عبدي نِصفين، ولعَبدي ما سأل، فإذا قال العبدُ: الحمدُ لله ربِّ العالَمين، قال الله تعالى: حمَدني عَبدي، وإذا قال: الرَّحمن الرَّحيم، قال الله تعالى: أثْنَى عليَّ عبدي، وإذا قال: مالِك يومِ الدِّين، قال: مَجَّدني عبدي، (وقال مرَّة: فوَّض إليَّ عبدي)، فإذا قال: إيَّاك نعبُدُ وإيَّاك نستعين، قال: هذا بَيني وبَين عبدي، ولعَبدي ما سأل، فإذا قال: اهدِنا الصِّراطَ المستقيمَ صِراطَ الذين أنعمت عليهم غير المغضوب عليهم ولا الضالِّين، قال: هذا لعَبدي، ولعبدي ما سألَ)) (12)
واته : هه‌ركه‌س نوێژ بكات (ام القران)ی تیا نه‌خوێنێ ئه‌وه‌ نوێژه‌كه‌ی ناته‌واوه‌، ناته‌واوه‌، ناته‌واوه‌، كه‌موكوڕی تێدایه‌ ،جا به‌ (أبوهریره‌) وترا:  ئێمه‌ له‌پشت ئیمامه‌وه‌ین؟  وتی: له‌دڵی خۆتدا بیخوێنه‌ من له‌پێغه‌مبه‌ری خوام (صلی الله عليه وسلم) بیستووه‌ فه‌رموویه‌تی:
(خوای گه‌وره‌ فه‌رموویه‌تی : نوێژم له ‌نێوان خۆم و به‌نده‌كه‌مدا كردووه‌ به‌ دووبه‌شه‌وه‌، به‌نده‌كه‌ش داوای چی كرد ده‌یده‌مێ، هه‌ركاتێ وتی: (الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ) خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: به‌نده‌كه‌م سوپاسی كردم، هه‌ركاتێ وتی: (الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ) خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: به‌نده‌كه‌م ستایشی كردم، هه‌ركاتێ وتی: (مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ) خوا ده‌فه‌رموێت: به‌نده‌كه‌م گه‌وره‌ و مه‌زن سه‌یری كردم جارێكیش فه‌رمووی: به‌نده‌كه‌م هه‌موشتێكی خۆی دایه‌ ده‌ست من كاتێ وتی: (إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ) ده‌فه‌رموێت: ئه‌مه‌ له‌نێوان من و به‌نده‌كه‌مدایه‌، به‌نده‌كه‌م چی بووێت بۆی ده‌كه‌م. كاتێ وتی:[اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ] ده‌فه‌رموێت: ئه‌مه‌ تایبه‌ته‌ به‌به‌نده‌كه‌م داوای چیش بكات بۆی ده‌كه‌م).
3. نوێژی هیچ کەسێک دروست نی یە بەبێ خوێندنی ئەم سوڕەتە : 
 عوبادەی کوڕی سامت خوای لێ ڕازی بێ گێڕاویەتیەوە ودەڵێت : پێغەمبەری خوا صلَّى الله عليه وسلَّم فەرمووی : ((لا صلاةَ لِمَن لم يقرأْ بفاتحةِ الكِتاب)) (13)
واتە : نوێژ دروست نی یە بەبێ خوێندی (فاتحةِ الكتابِ)واتە :سورەتی فاتیحا .
4. ڕوقیەیی شەرعیە و دەبێتە شیفا بەئیزنی خوا : 
ئەبو سەعید رضي الله عنه، دەڵێت : ((انطلَق نفرٌ من أصحابِ النبيِّ صلَّى الله عليه وسلَّم في سَفرةٍ سافروها، حتى نزَلوا على حيٍّ من أحياء العرب، فاستضافوهم فأَبَوْا أن يُضيِّفوهم، فلُدِغ سيِّد ذلك الحيِّ، فسَعَوا له بكلِّ شيءٍ، لا ينفعه شيءٌ، فقال بعضُهم: لو أتيتم هؤلاءِ الرهطَ الذين نزلوا؛ لعلَّه أن يكون عند بعضهم شيءٌ، فأتَوَهْم، فقالوا: يا أيُّها الرهط، إنَّ سيِّدنا لُدِغ، وسَعَينا له بكلِّ شيءٍ، لا ينفعُه؛ فهل عند أحدٍ منكم من شيءٍ؟ فقال بعضهم: نعَمْ، واللهِ إني لأرقي، ولكن واللهِ لقدِ استضفناكم فلم تُضيِّفونا! فما أنا براقٍ لكم حتى تجعلوا لنا جُعلًا، فصالَحوهم على قَطيعٍ من الغَنم، فانطلق يتْفُل عليه، ويقرأ: الحَمْدُ لله رَبِّ العَالَمِينَ، فكأنَّما نشِط من عِقال، فانطلَق يمشي وما به قَلَبَةٌ (14) ، قال: فأوْفوهم جُعلَهم الذي صالحُوهم عليه، فقال بعضُهم: اقسِموا، فقال الذي رقَى: لا تَفعلوا حتى نأتيَ النبيَّ صلَّى الله عليه وسلَّم فنذكُرَ له الذي كان، فننُظرَ ما يأمرُنا، فقدِموا على رسولِ الله، فذكروا له، فقال: وما يُدريك أنَّها رُقيةٌ؟! ثم قال: قد أصبتُم، اقسِموا، واضرِبوا لي معكم سهمًا، فضحِكَ رسولُ الله صلَّى الله عليه وسلَّم)) (15)
واته : دەستەيەك لە هاوەڵەكاني بێغەمبەر صلى الله عليه و سلم دەرچوون بۆ گەشتێك جاڕۆيشتن بۆی هەتا دابەزين لەلاى ئاوەدانیەک ودێیەک لەدێیەکانی عەرەب جا داوای ميوانداريان كرد خەڵكەكەش ڕازى نەبوون كە ميوانداريان بكەن دواتر گەورەی ئەو لادێیە مار پێوەی دا هەوڵيان بۆی دا بەهەموو شتێك هيچ سوودی پێنەگەياند جا هەندێكيان گووتيان ئەگەر بێين و بچینە لاى ئەو كۆمەڵە کەسە ئەوانەی كە دابەزيون لێرە بەڵكو لەلای هەندێكيان شتێك هەبێت لە چارەسەر جا هاتنە لايان و گوتيان جەماعەت بەراستی گەورەكەمان مار پێوەی داوە هەوڵیشمان دا بۆی به هەموو شتێك هيچ سوودی پێنەگەياند ئايا هيج يەكێك لە ئێوە شتێكى لايە بۆ چارەسەر يەکێك لەوان گوتى بەڵێ من ڕوقيەي لەسەر دەخوێنم بەڵام ئێمە داوای ميوانداريمان لە ئێوە كرد ئێوەش پێشوازيتان لێ نەكردين بۆ ميوانداری دە ئەوە منيش نايكەم بۆتان هەتا بەرامبەر ئەوە شتێكمان بۆ دانەنێن جا ڕێک کەوتن لەسەر مێگەلە مەڕێک جا دەستی هێنایە بەر و تفی بەسەر دا كرد و {الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ}ی خوێند جا چاك بوويەوە وەك بڵێی چالاك بوەوە لە دەردەكە جا ئەڕۆيشت بەڕێگادا هيچ ئاسەوارێكێ پێوەدانی پێوە ديار نەبوو جا گوتی دە بەرامبەرەكەيان بدەنێ ئەوەي كە لەسەری ڕێككەوتن جا هەندێكيان گوتيان دابەشى بكەن وە ئەوەی كە روقيەكەی خوێندبوو گوتی نا وانەكەن هەتا ئەچينەوە لای پێغەمبەر صلى الله عليه و سلم تا بۆی باس بكەين ئەوەی کە ڕووی داوە جا سەير ئەكەين بزانين فەرمانمان بەچی پێ دەکات ؟
جا گەڕانەوە بۆ لای نێردراوی خوا صلى الله عليه و سلم و بۆیان باسكرد جا ئەویش فەرمووى:((تۆ چوزانی ئەوە ڕوقیە وچارەسەرە؟ ))
دواتر فەرموو : تەواوە پێكاتان و دابەشی بكەن و پارچەى بكەن و بەشكێكيش بۆ من دابنێن))جا نێردراوى خوا درود و سڵاوی خوای لەسەر بێت پێ کەنی .
ڕوونکردنەوە ( المكي) و(المدني)
سورەتى فاتیحا سوڕەتێکی مەکییە ، وپێش کۆچ کردن دابەزییوە (16)
بەبەڵگەی ئەم ئایەتە پیرۆزە : (وَلَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِى وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ) [الحجر: 87]
واتە : وه‌ به‌ دڵنیایى سووره‌تی فاتیحه‌و ئه‌و قورئانه‌ گه‌وره‌یه‌شمان پێت به‌خشیوه‌ (سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِي) وتراوه‌: مه‌به‌ست پێی سووره‌تی فاتیحه‌یه‌ كه‌ ژماره‌ی ئایه‌ته‌كانی حه‌وته‌، وه‌ (الْمَثَانِي) له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ هه‌موو نوێژێكدا دووباره‌ ئه‌بێته‌وه‌، یاخود وتراوه‌ مه‌به‌ست پێى حه‌وت سوره‌ته‌ درێژه‌كه‌ى سه‌ره‌تاى قورئانه‌ (به‌قه‌ره‌و ئالى عیمران و نساء و مائیده‌و ئه‌نعام و ئه‌عراف و یونس، یان له‌ جێى یونس ئه‌نفال و ته‌وبه‌).
ئەبو سەعیدی کوڕی مەعەلا رضي الله عنه، دەڵێت : پێغەمبەر صلَّى الله عليه وسلَّم فەرمووی (( هي السَّبعُ المَثاني، والقرآنُ العظيمُ الذي أوتيتُه )(17)
واتە : سورەتی فاتیحا سەبعول مەسانییە وقورئانی گەورەی کەپێم بەخشراوە .
ئائەم سوڕەتەی کە تیایدا باسی( السَّبع المثاني) ،کراوە بەکۆدەنگی زانایان مەکییە ، وەلە پێغەمبەر صلَّى الله عليه وسلَّم هاتوو کە مەبەست لە( السَّبع المثاني ) سورەتى فاتیحایە ؛ بۆیە وا پێویست دەکا مەکی بێت (18).
وەیەکێکی لەبەڵگەکان لەبارەی مەکی بوونیەوە ئەوەیە :
نوێژ بەبێ سورەتى فاتیحا دروست نی یە ، ومەعلومە کەنوێژ لەمەکە وپێش کۆچ فەرز کرا (19)
مەقاسید وئامانجەکانی سورەتى فاتیحا :
لەگرنگترین مەقاسید وئامانجەکانی سورەتى فاتیحا :
1.  ناساندنی خوای پەروەردگار .
2. ڕوون کردنەوەی چۆنیەتی پەرستن .
3.  ڕوون کردنەوەی حاڵی خەڵک لەچۆنیەتی ئەم پەرستەنەوە (20).
مەوزوع وبابەتەکانی سورەتى فاتیحا :
سورەتى فاتیحا چەند بابەتێکی سەرەکی خستۆتە ڕوو :
1. سیفاتەکانی خوای پەروەردگار .
2. تەنها پەرستش کردن بۆ خوای پەروەردگار ، لەوانە : داوای یارمەتی کردن وپاڕانەوە لە خوای پەروەردگار .
3. ناساندنی ڕێگای ڕاست وهیدایەت.
4.  دوور کەوتنەوە لەڕێگای لادەران وخەشم لێ گیراوان .
هۆکاری دەسپێکی قورئانی پیرۆز بەسورەتى فاتیحا بۆچی ؟ 
خوای پەروەردگار قورئانە پیرۆزەکەی بەم سوڕەتە دەس پێ کردووە ؛ چونکە هەموو ئامانجەکانی قورئانی لەخۆگرتووە ، وهەروەها پوختە وکورت کراوەی قورئانی لەخۆ گرتووە کە دواتر قورئان بەدوورو درێژی ڕونی دەکاتەوە ، جا هەموو قورئان درێژەدان وتەفاسیلی ئەو کورت کراوەیەیە ، بێگومان لەم جۆرە لەدەس پێکردنەشدا ڕەونەق وجوانی دەس پێکردن هەیە  (21) .
 ====================
 [1] قال ابنُ جرير: (سُمِّيت فاتحةَ الكتاب؛ لأنَّها يُفتَتَح بكتابتها المصاحف، ويُقرأ بها في الصلوات؛ فهي فواتح لِمَا يتلوها من سُور القرآن في الكتابة والقِراءة) ((تفسير ابن جرير)) (1/105).
[2] قال ابن جرير: (سمِّيت أمَّ القرآن؛ لتقدُّمها على سائر سُور القرآن غيرها، وتأخُّر ما سواها خلفها، في القراءة والكتابة، وذلك من معناها شبيهٌ بمعنى فاتحة الكتاب، وإنَّما قيل لها لكونِها كذلك أمَّ القرآن؛ لتسمية العربِ كلَّ جامع أمرًا، أو مُقدَّمًا لأمر، إذا كانت له توابعُ تتبعه، هو لها إمام جامعٌ أُمًّا، فتقول للجلدة التي تجمع الدماغ: أمُّ الرأس) ((تفسير ابن جرير)) (1/105)
[3] قال البخاريُّ: (سُمِّيت أمَّ الكتاب؛ لأنَّه يبدأ بكِتابتها في المصاحِف، ويُبدأ بقراءتها في الصَّلاة)) ((صحيح البخاري -كتاب التفسير;باب ما جاء في فاتحة الكتاب)) قبل حديث (4474)، ويُنظر: ((تفسير ابن جرير)) (1/105)
[4] قال ابنُ جرير: (أمَّا تأويل اسمها أنَّها السَّبع؛ فإنَّها سَبعُ آيات، لا خِلاف بين الجميع من القرَّاء والعلماء في ذلك... وأمَّا وصْف النبيِّ صلَّى الله عليه وسلَّم آياتِها السَّبعَ بأنهنَّ مثانٍ؛ فلأنَّها تُثنَّى قراءتها في كلِّ صلاة تطوُّع ومكتوبة، وكذلك كان الحسنُ البصري يتأوَّل ذلك). ((تفسير ابن جرير)) (1/106. 107). ويُنظر: ((تفسير ابن عطية)) (1/60)، ((تفسير ابن كثير)) (1/101)، ((تفسير ابن عاشور)) (1/135)
[5] قال القرطبيُّ: (سُمِّيت بذلك؛ لتضمُّنها جميعَ علوم القرآن؛ وذلك أنها تشتمل على الثَّناء على الله عزَّ وجلَّ بأوصاف كماله وجلاله، وعلى الأمر بالعبادات والإخلاصِ فيها، والاعترافِ بالعجز عن القِيام بشيءٍ منها إلَّا بإعانته تعالى، وعلى الابتهالِ إليه في الهدايةِ إلى الصِّراط المستقيم، وكفايةِ أحوال الناكثين، وعلى بَيانِ عاقبة الجاحِدين). ((تفسير القرطبي)) (1/112).
[6] يُنظر: ((تفسير ابن كثير)) (1/101). وسُمِّيت بذلك؛ لكونها مُفتَتحةً بالحَمْد. يُنظر: ((تفسير القرطبي)) (1/111)
[7] رواه البخاريُّ (756)، ومسلِم (394)
[8] رواه البخاريُّ (1165).
[9] رواه البخاريُّ (4704).
[10] رواه البخاريُّ (4703).
 [11] رواه مسلم (806).     
[12] رواه مسلم (395).     
 [13] رواه البخاريُّ   (756)، ومسلم (394).     
[14] قَلَبَة: ألَمٌ   وعِلَّة. ((النهاية)) لابن الأثير (4/98).     
 [15] رواه البخاريُّ   (2276).     
[16]   وهو قول الجمهور، يُنظر: ((تفسير ابن جرير)) (1/111)، ((تفسير ابن كثير)) (1/101)،   ((تفسير   ابن عاشور)) (1/135).     
 [17] رواه البخاريُّ   (4703).     
[18] يُنظر: ((تفسير   القرطبي)) (1/115)، ((مجموع فتاوى ابن تيمية)) (17/190)، ((تفسير ابن كثير))   (1/101)، (4/547).     
[19] يُنظر: ((تفسير ابن   عطية)) (1/65).     
 [20] يُنظر: ((مدارج   السالكين)) لابن القيم (1/31).     
[21] يُنظر:   ((تناسق   الدرر في تناسب السور)) للسيوطي (ص: 49، 51)، ((تفسير ابن عاشور)) (1/135)،   ((البرهان فى تناسب سور القرآن)) للغرناطي (ص: 187).     

وەرگیراوە لە (موسوعة التفسير) لە ماڵپەڕى (الدُّرر السَّنية)