ناوی سورەت (سُورةِ النِّساء) 
ناوی ئەم سورەت نراوە بە سورەەی (سُورةِ النِّساء) (1)
مەعدانی کوڕی ئەبو یەعمەری دەڵێت : عومەری کوڕی خەتاب رضِي اللهُ عنه لەڕۆژی هەینیدا وتاری دا ، باسی پێغەمبەری خوای صلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ کرد ، وباسی ئەبو بەکری کرد ، پاشان گوتی : من هیچ شتێک گرنگتر لە ( الكَلالةِ ) لەدوای خۆم بەجێ ناهێڵم ، لەهیچ شتێکدا وەک ئەم بابەتە زۆر لەپێغەمبەر خوا صلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ پرسیارم نەکردووە ، ولەهیچ شتێکدا وەک بابەتی( الكَلالةِ )توند نەبووە لەگەڵمدا ، تەنانەت پەنجەی کرد بەسینگمدا وفەرمووی : ئەی عومەر ، ئایا ئایەتی ( الصَّيفِ )ت کەلەکۆتایی سورەی بەقەرەوەیە بەس نی یە ، ومن گەر بژیم بەوە قەزاوەت دەکەم ، هەموو کەسێک قەزاوەتی پێ دەکات جا قورئان بخوێنێت یاخود نا (2)
فەزائیلی ئەم سورەتەو تایبەت مەندیەکانی :
1. عبداللەی کوڕی مەسعود رضِي اللهُ عنه، دەڵێت: پێغەمبەر خوا صلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ- لەکاتێکدا کە لەسەر مینبەر بوو پێی فەرمووم -: ((اقرأْ عليَّ القرآنَ، فقلت: يا رسولَ الله، أقرأُ عليك وعليك أُنْزِل؟! قال: إنِّي أَشتهي أن أسمعَه من غيري، قال: فقرأتُ عليه سورةَ النِّساء حتى بلغتُ فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلَاءِ شَهِيدًا يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَعَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ وَلَا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَدِيثًا [النساء: 41. 42]، رفعتُ رأسي، أو غمزني رجلٌ إلى جنبي- وفي رواية: بيده- فرفعتُ رأسي، فنظرْتُ إليه فرأيتُ عينيهِ تسيلُ)) (3)
واتە : (قورئانم بۆ بخوێنە) گوتم: چۆن بۆتی بخوێنم؟ خۆ قورئان بۆ خۆت هاتۆتە خوارێ فەرمووی: (بەڵام من پێم خۆشە لە جگە لە خۆمەوە گوێبیستی ببم)؛ منیش سورەتی (النساء)م بەسەردا خوێندەوە تا گەیشتمە ئەو ئایەتەی کە دەفەرمووێ: (ئەبێ حاڵی بێباوەڕان چۆن بێ کاتێک کە ئێمە لە هەر گەلێک شایەتێک دێنین شایەتیان لەسەر بدات؛ تۆش دەکەینە شایەت بەسەر هەموو ئەوانەوە ). فەرمووی: (بەسەو دەست هەڵگرە )؛ دەبینم وا چاوەکانی فرمێسکیان لێ دەچۆڕا.
2. عائشة رضِي اللهُ عنها دەڵێت : پێغەمبەری خوا صلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ، فەرمووی : ((مَن أخَذ السَّبْعَ الأُولَ من القرآن، فهو حَبرٌ)) (4)
واتە : هەرکەسێک حەوتی یەکەمی قورئان وەربگرێت ئەوا زانایە .
3. واسیلە کوڕی ئەسقەع رضِي الله عنه، دەڵێت پێغەمبەری خوا صلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ، فەرمووی : ((أُعطِيت مكانَ التوراة السَّبْعَ الطِّوالَ... الحديث)) (5)
واتە : لەجێگەی تەوڕات حەوت سوڕەتە درێژەکەم پێ بەخشراوە .
4. عبداللەی کوڕی مەسعود رضِي اللهُ عنه، دەڵێت: (لەسورەتى نیسائدا پێنج ئایەت هەیە ، لەدونیا وئەوەشی تێیدایەی لام خۆشەویست ترە ، ومن زانیومە زانایان کاتێ بەرچاویان کەوتبێت دەیناسنەوە:
۱. إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيمًا [النساء: 31]، 
۲. وقوله: إِنَّ اللَّهَ لَا يَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ وَإِنْ تَكُ حَسَنَةً يُضَاعِفْهَا وَيُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْرًا عَظِيمًا [النساء: 40]، 
۳. وقوله: إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ [النساء: 48]، 
٤. وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاؤُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا [النساء: 64]، 
٥.  وقوله: وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَحِيمًا [النساء: 110] (6).
5. حوزەیفەی کوڕی یەمان دەڵێت : ((صلَّيتُ مع النبيِّ صلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ ذاتَ ليلةٍ، فافتتَحَ البقرةَ، فقلتُ: يركع عند المئةِ، ثم مضى، فقلتُ: يصلي بها في ركعةٍ، فمضى، فقلتُ: يركع بها، ثم افتتح النساءَ فقرأها، ثم افتتح آلَ عمرانَ فقرأها، يقرأ مُترسِّلًا)) (7).
واته : شەوێکیان لەگەڵ پێغەمبەردا صلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ نوێژم کرد ، دەستی کردە خوێندنی سورەتى بەقەرە ، گوتم : لەسەدەم ئایەتدا دەچێتە ڕکوع ، نەوەستا وچوو ، گوتم : سورەتی بەقەرە لەیەک ڕکاتدا دەخوێنێت ، نەوەستا وچوو ، گوتم : ڕکوع دەبات ، پاشان دەستی کردە خوێندنی سورەتى نیساء وخوێندی ، پاشان دەستی کردە بەخوێندنی سورەتى " آلَ عمرانَ" وخوێندی ، لەسەر خۆی دەیخوێند .
ڕوون کردنەوەی ( المَكِّي ) و (المَدني):
سورەتى نیساء سوڕەتێکی مەدەنیە ، وکۆدەنگی زانایان لەم بارەیەوە نەقڵ کراوە (8).
بەبەڵگەی ئەم فەرموودەیەیی عائشة رضِي اللهُ عنها، کەدەڵێت : ((وما نزلتْ سورةُ البقرةِ والنساء إلَّا وأنا عنده)) (9).
واتە : سورەتى بەقەڕە ونیساء دانەبەزی کاتێ نەبێ کەمن شوم بەپێ کردبوو .
وەهیچ خیلافێک لەوەدا نی یە کەپێغەمبەر صلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ کاتێ عائشەی گواستەوە لەمەدینە بوو (10).

مەقاسید ومەبەستەکانی ئەم سوڕەتە
لەگرنگترین مەقاسید ومەبەستەکانی ئەم سوڕەتە :
1. گرنگی دان بەعەقیدە ویەکتاپەرستی خودا وبابەتەکانی ئیمان ، ووڵامدانەوەی عەقیدە وبیر باوەڕە باتڵەکان ، وڕونکردنەوەی بەڵگەکان لەسەر پێغەمبەرێتی موحەمەد صلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ، وئاگادار کردنەوە لەدوو ڕوان ومونافیقان .
2. گرنگی دان بەخێزان ، وڕێک خستنی پەیوەندی نێوان ژن ومێرد ، ومافەکانی خزمان ، وڕونکردنەوەی بابەتی میرات ، ودابەش کردنی ئەوەی بەجێ دەمێنێت لەدوای مردوو .
3. گرنگی دان بەبنەماکانی دەوڵەتی ئیسلامی ، وخاڵە بەهێز کەرەکانی ، وجیهاد وتێکۆشان لەپێناوی خودادا .
4. گرنگی دان بەپاراستنی خوێن وئەحکامەکانی ، وپاراستنی ماڵ ، وچاو دێری کردنی مافەکانی هەتیو .

مەوزوع وبابەتەکانی ئەم سوڕەتە :
گرنگترین ئەو بابەتانەی کەسورەتى نیساء لەخۆی گرتووە
1. سورەتى نیساء باسی ئافرەتی لەخۆ گرتووە ، زۆر لەئەحکامەکانی باس کردووە بەدوور ودرێژی ، وزۆرترین مافەکانی خستۆتە ڕوو ، وزۆر لەمبارەیەوە دواوە .
2. ئەم سوڕەتە زۆر لەپەیوەندیەکانی نێوان ژن ومێردی ڕێک خستۆتەوە ، لەوانە : بابەتی بەهێزی ودەسەڵاتی پیاو ، ودروستی هێنانی چەند ژنێک ، ومافی ڕێز گرتن لەئافرەت وپێ بەخشینی مارەی ومیرات ، وحەرامیەتی ستەم کردن لەئافرەت ، وئەحکامەکانی شیردان ،وڕێگری کردن لەداوێن پیسی ، وباسی پەیوەندی بەندەشی لەگەڵ سەیدەکەیدا کردووە .
3. وەهەروها باسی مافەکانی هەتیو وکەسی هەرزەی کردووە ، وئایا چۆن مامەڵە لەگەڵ ماڵکانیاندا دەکرێت ؟ .
4. ئەوەی کەپەیوەندی بەماڵەوە هەیە ، ئەم سوڕەتە باسی حەڕامیەتی خواردنی ماڵی خەڵکی کردووە بەناحەق ، وخەڵکی لێ ئاگادار کردۆتەوە ، وپێداگری کردووە لەسەر بەخشین لەپێناوی خودادا ، وهەڕەشەی کردووە لەو کەسانەی کەڕەزیلی دەکەن وفەرمان بەخەڵک دەکەن بەڕەزیلی .
5. وەهەروەها ئاماژەی داوە بەزۆر لەئەحکامە فیقهیەکان لەگەڵ ئاماژەدان بەئاسانی شەریعەت ، وویستی خودا بۆ ئاسان کاری ، وموڕاعاتی لاوازی خەڵک ، لەو ئەحکامانە : ئەحکامی میرات ، وحەڕامیەتی نوێژی کەسی سەرخۆش ، لەکاتی سەر خۆشیدا ، و واجبێتی خۆشوشتن بۆ جەنابەت ولەش گرانی بۆ کەسێک کەبیەوێت نوێژ بکات ، ودروستێتی تەیەموم کردن وئەحکامەکانی ، وەهەرەها هەندێ لەئەحکامەکانی جنایاتی وخوێنی ڕونکردۆتەوە ، لەگەڵ ڕونکردنەوەی گەورەیی خوێنی باوەڕدار ، وسزای ئەو کەسەی کەبەئەنقەست موسوڵمانێک دەکوژێت ، وجگە لەم ئەحاکمانەش.
6.  ئەم سورەتە باسی ئەهلی کتابی کردووە ، وهەندێ لەگومڕاییەکانیانی ڕوون کردۆتەوە کەلەسەر بوون ، وئەو غەزەب وخەشمە ولەعنەتەی کەتوشیان بوو ، وباسی هەندێ لەنیعمەتەکانی کردوون ، وەهەروەها باسی پەیمان شکێنیان وکوفریان ومامەڵەی خراپیان لەگەڵ پێغەمبەراندا کردووە ، تاوەکو کار گەشتە ئەوەی هەندێ لەپێغەمبەرانیان دەکوشت .
پاشان بانگیانی کردووە بۆ دینی حەق ، وئاگاداری کردوونەوە لەزێدەڕەوی ، ولەوانە زێدەڕەی کردن لەعیسای کوڕی مەڕیەمدا وئەو قسەیان کەگوایە سێ خودا هەیە .
7. دواتر باسی حوکم کردنی کردووە لەئیسلامدا ، وئەوەی پێویستە کەحوکمی ئیسلامی لەسەر بونیاد بنرێت ، کەبریتیە لەدادپەروەری ، وباسی واجبێتی گوێڕایەڵی خودا وپێغەمبەرەکەی ودەسەڵات داری موسوڵمانانی کردووە ، وپێویستە لەکاتی جیاوازیەکاندا بگەڕێنەوە بۆلای شەرعی خودا ، تاوەکو باوەڕی بەستۆتەوە بەحوکم کردن بەشەرعی خوداوە وڕازی بوون و تسلیم بوون پێی .
8. باس کردنی مونافیقەکان ، وحەیا بردنیان ، وڕوونکردنەوەی زۆر لەکارەکانیان ، وهەڵس وکەوت وفێڵ وتەڵەکەکانیان ، وسزایان وسەرەنجامیان لەدوا ڕۆژدا کەهەرە بنەوەی ئاگری دۆزەخە .
9. وەیەکێکی تر لەو بابەتانەی کەئاماژەی پێ داوە ، فەرمان کرن بەجەنگان لەپێناوی خودادا ، بۆ بەرز کردنەوەی کەلیمەی خودا ، وبۆ سەر خستنی کەسانی لاواز لەباوەڕداران ، وڕونی کردۆتەوە کەهەرکەسێک ئەو کارە بکات پاداشتی گەورەی دەداتەوە ، وەهەروەها هەندێ لەئەحکامەکانی جەنگی ڕوون کردۆتەوە کەجەنگاوەر پێویستیەتی ، وەک هەڵس وکەوت کردن لەگەڵ ئەوانەی سەلامیان لێ دەکەن لەجەنگدا وئەحکامی نوێژی ترس و کورت کردنەوەی نوێژ .
10. ئەم سوڕەتە پێداگری کردووە لەسەر کاری خێر وخەڵکی بۆ هانداوە ، وباسی ڕەوشت جوانی کردووە ، وەهەروەها باسی دادگەری وشایەتی دانی لەپێناوی خودادا کردووە هەرچەند لەسەر خودی کەسەکەش یاخود دایک وباوک وکەسە نزیکەکانیش بێت ، ونابێت ستەم بکەن ، وەهەروەها باسى گەڕاندنەوەی ئەمانەت ، وڕەچاو کردنی مافی دایک وباوک وخزم وجیرانی کردووە ، وەهەروەها باسی ڕەچاو کردنی کەسانی موحتاج وهەژار ولاواز وچاک بوون لەگەڵیان کردووە .
11. وەباسی دووژمنایەتی دێرینی نێوان شەیتان ومرۆڤەکانى کردووە ، کە چۆن شەیتان وەعدی داوە بەشێک لەبەندەکان گومڕا بکات .
12. هەڵنان بۆ باوەڕ هێنان بەخودا و پێغەمبەرەکەی و کتابەکەی و ڕۆژی دوایی ، و یەکتا پەرستی ، وڕوونکردنەوەی ترسناکى هاوبەش بڕیاردان ، وڕێگر کردن لەهاوڕێیەتی بێباوەڕان ، وفەرمان کردن بەتەقوای خودا ودەس گرتن بەدین وڕێگای ڕاستەوە .
13. ئەم سورەتە بەشێک لەژیان وبەسەرهای پێغەمبەرانی باس کردووە .

وەرگیراوە لە (موسوعة التفسير) لە ماڵپەڕى (الدُّرر السَّنية)

(1) قال ابنُ عاشور: (ووجه تَسميتها بإضافة إلى النِّساء أنَّها   افتُتحت بأحكام صِلة الرَّحِم، ثم بأحكام تخصُّ النساء، وأنَّ فيها أحكامًا كثيرة   من أحكام النِّساء: الأزواج، والبنات، وخُتِمت بأحكام تخصُّ النساء) ((تفسير ابن   عاشور)) (4/211). وأيضا لتكرر اسم النساء فيها مفردا ومضافا مرات عديدة، ومعلوم أن   تكرار الاسم من دواعي التسمية به. ينظر: ((تفسير ابن عثيمين- سورة النساء)) (1/8)،   ((الإتقان في علوم القرآن)) للسيوطي (1/197، 198).
(2) رواه مسلم (1617).
(3) رواه البخاري (5055)، ومسلم (800) واللفظ له .
(4)  رواه أحمد (6/82) (24575)، والبزار كما في ((مجمع الزوائد))   للهيثمي (7/165)، والطحاوي في ((شرح مشكل الآثار)) (3/407) (1377)، وابن الضريس في   ((فضائل القرآن)) (72)، ورواه سعيد بن منصور في ((التفسير)) (69)، الحاكم (1/752)   بلفظ : فهو خير.      قال   ابن الجوزي في ((العلل المتناهية)) (1/111): لا يصح، وقال ابن كثير في ((تفسير   القرآن)) (1/55): غريب، وقال الهيثمي: رجال البزَّار رجالُ الصحيح غير حبيب بن هند   الأسلمي، وهو ثقة، ورواه بإسنادٍ آخَرَ رجالُه رجالُ الصحيح. وحسَّنه الألباني في   ((صحيح الجامع)) (5979). 
(5) رواه أحمد (4/107) (17023)، والطبراني (22/75) (186)، والبيهقي في ((شعب الإيمان)) (2/487) (2484).;قال البغويُّ في ((تفسيره)) (1/61)، وابن كثير في ((تفسير القرآن)) (1/55):غريب، وقال   الهيثمي في ((مجمع الزوائد)) (7/49): فيه عمرانُ القَطَّان، وبقيَّةُ رجاله ثقات.   وصحَّحه الألبانيُّ بمجموع طرقه في ((السلسلة الصحيحة)) (1480).     
(6) رواه سعيد بن منصور في ((سننه)) (4/1297)، والطبراني (9/250)   (9069)، والحاكم (3194). ;قال الهيثميُّ في ((مجمع الزوائد)) (7/14): رجاله رجال   الصحيح.
(7) رواه مسلم (772).
(8) قال الفيروزابادي: (هذه السُّورة مدنيَّة بإِجماع القُرَّاءِ)   ((بصائر ذوي التمييز)) (1/169).      قال   البقاعي: (سورة النساء مدنيَّة إجماعًا؛ كذا قال بعضهم) ((مصاعد النظر)) (2/86).
(9) رواه البخاري (4993).
(10) يُنظر: ((مصاعد النظر)) للبقاعي (2/87).