دو پرسی له‌ خۆ گرتوه‌:
پرسى یه‌كه‌م: پێناسه‌ى بژێوی، وجۆره‌كانی:
‌أ. پێناسه‌ی «النَّفَقَة»:
له‌ زماندا له‌ «الإِنْفَاق»ـه‌وه‌ وه‌رگیراوه‌، كه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا بریتیه‌ له‌ ده‌كردن وته‌واوكردن، وئینفاقیش به‌ كار ناهێنرێت مه‌گه‌ر بۆ خێر وچاكه‌. له‌ شه‌رعیشدا: خه‌رجی كێشانه‌ به‌ ئه‌ندازه‌ى به‌س وكیفایه‌ت بۆ ئه‌وانه‌ی بژێویان ده‌كێشێت به‌ چاكه‌، له‌ خواردن وبه‌رگ وشوێنی نیشته‌جێبون، وهاوماناكانیان.
‌ب. جۆره‌كانی خه‌رجی:
1- خه‌رجی خۆ كێشان.
2- خه‌رجی كێشانی لقه‌كان له‌ سه‌ر بنه‌چه‌كان.
3- خه‌رجی كێشانی بنه‌چه‌كان له‌ سه‌ر لقه‌كان.
4- خه‌رجی هاوسه‌ر له‌ سه‌ر مێرد.
یه‌كه‌م: خه‌رجی خۆ كێشان:
پێویسته‌ له‌ سه‌ر مرۆڤ له‌ خه‌رجی كێشانی خۆیه‌وه‌ ده‌ست پێ بكات ئه‌گه‌ر توانای هه‌بو، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى جابر  ـ رضي الله عنه ـ ، ئه‌ڵێ: پیاوێكی خێڵی عوزره‌ كۆیله‌یه‌كی خۆی ئازاد كرد له‌ «دُبُر»ه‌وه‌(١) تا ئه‌وه‌ى په‌یامبه‌ر  ـ صلی الله علیه وسلم ـ  پێی فه‌رمو: «ابْدَأْ بِنَفْسِكَ، فَتَصَدَّقْ عَلَيْهَا فَإِنْ فَضَلَ شَيْءٌ، فَلِأَهْلِكَ فَإِنْ فَضَلَ عَنْ أَهْلِكَ شَيْءٌ فَلِذِي قَرَابَتِكَ» «له‌ خۆته‌وه‌ ده‌ست پێ بكه‌ وبژێوی خۆت بده‌، ئه‌گه‌ر شتێك مایه‌وه‌ بۆ خێزانه‌كه‌ت، ئه‌گه‌ر شتێك له‌وه‌یش مایه‌وه‌ ئه‌وه‌ بۆ نزیكه‌كانت له‌ خزمانت»(٢).
دوه‌م: بژێوی لقه‌كان:
پێویسته‌ له‌ سه‌ر باوك وبه‌ره‌و سه‌ره‌وه‌ بژێوی كوڕه‌كه‌ى وبه‌ره‌و خواره‌وه‌ بكێشێت، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا جل جلاله: ﴿وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ﴾  [البقرة:233]. جا له‌ سه‌ر باوك پێویستی ده‌كات بژێوی شیردانی كۆرپه‌له‌كه‌ى بكێشێت. هه‌روه‌ها له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه‌ رضی الله عنها كه‌وا هیندی كچی عوتبه‌ وتی: ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا! ئه‌بو سوفیان پیاوێكی ڕژده‌، ئه‌وه‌نده‌م پێ نادات به‌شی خۆم ومنداڵه‌كانم بكات مه‌گه‌ر خۆم شتێك ببه‌م وپێی نه‌زانێت، فه‌رموی: «خُذِي مَا يَكْفِيكِ ووَلدُكِ بِالمَعْرُوف» «ببه‌ ئه‌وه‌نده‌ى بۆ خۆت ومنداڵه‌كانت به‌سه‌ به‌ چاكی»(٣).  
سێیه‌م: بژێوی بنه‌چه‌كان:
بژێوی دایك وباوك پێویسته‌ له‌ سه‌ر منداڵه‌كانیان، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا جل جلاله: ﴿وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا﴾ [لقمان:15] «وله‌ دونیادا به‌ چاكی له‌گه‌ڵیاندا بژی به‌س نه‌گاته‌ تاوان»، هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ: ﴿وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا﴾ [الإسراء:23] «خوا فه‌رمانتان پێ ده‌كات له‌گه‌ڵ دایك وباوكانتانیش باش بن». خه‌رجی كێشانیشیان به‌شێكه‌ له‌ چاك بون له‌گه‌ڵیان، به‌ڵكو ئه‌وه‌ له‌ گه‌وره‌ترین چاكه‌كردنه‌ له‌گه‌ڵ دایك وباوك. هه‌روه‌ها له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه‌ رضی الله عنها، ئه‌ڵێ: په‌یامبه‌ری خوا  ـ صلی الله علیه وسلم ـ  فه‌رمویه‌تی: «إِنَّ مِنْ أَطْيَبِ مَا أَكَلَ الرَّجُلُ مِنْ كَسْبِهِ ولَدُهُ مِنْ كَسْبِهِ» «به‌ڕاستی پاكترین شتێك پیاو بیخوات ئه‌وه‌یه‌ هی كه‌سابه‌تی خۆی بێت، منداڵه‌كه‌شی له‌ كه‌سبی خۆیه‌تی»(٤). هه‌روه‌ها له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عه‌مری كوڕی عاص  ـ رضي الله عنه ـ ، كه‌ په‌یامبه‌ری خوا  ـ صلی الله علیه وسلم ـ  فه‌رموی: «أَنْتَ وَمَالُكَ لِوَالِدِكَ، إِنَّ أَوْلَادَكُمْ مِنْ أَطْيَبِ كَسْبِكُمْ، فَكُلُوا مِنْ كَسْبِ أَوْلَادِكُمْ» «خۆت وماڵه‌كه‌تیش هی باوكته‌، منداڵه‌كانتان له‌ پاكترینی كه‌سابه‌ته‌كانتانن، جا بخۆن له‌ كه‌سابه‌تی منداڵه‌كانتان»(٥).
چواره‌م: بژێوی هاوسه‌ر:
بژێوی هاوسه‌ر له‌ سه‌ر مێرد واجبه‌، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا جل جلاله: ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ﴾ [النساء:34]، وفه‌رموده‌كه‌ى جابری كوڕی عه‌بدوڵا له‌ میانه‌ى باسی حه‌جه‌كه‌ى په‌یامبه‌ردا  ـ صلی الله علیه وسلم ـ  وتێیدا هاتوه‌: «وَلَهُنَّ عَلَيْكُمْ رِزْقُهُنَّ، وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ» «ومافی ئافره‌تانه‌ به‌ سه‌رتانه‌وه‌ بژێویان بده‌ن وجل وبه‌رگیان بۆ بكه‌ن به‌ چاكی»(٦)، هه‌روه‌ها له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر  ـ صلی الله علیه وسلم ـ  له‌ حه‌دیسه‌كه‌ى جابری پێشتردا: «ئه‌گه‌ر شتێك مایه‌وه‌ ئه‌وه‌ بیده‌ خێزانه‌كه‌ت». هه‌روه‌ها فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه‌ی پێشتر كه‌ تێیدا هاتبو په‌یامبه‌ر  ـ صلی الله علیه وسلم ـ  به‌ هندی فه‌رمو: «ببه‌ ئه‌وه‌نده‌ى بۆ خۆت ومنداڵه‌كانت به‌ستانه‌ به‌ چاكی». كه‌واته‌ پێویسته‌ له‌ سه‌ر مێرد خه‌رجی هاوسه‌ره‌كه‌ى بكێشێت، له‌ ڕوی خواردن وشوێنی نیشته‌جێ بون وجل وبه‌رگ كه‌ بۆ هاوشێوه‌ى ئه‌و بگونجێت.
ئه‌م بژێویه‌ش پێویسته‌ بۆ هاوسه‌رێك كه‌ لایه‌تی وله‌ ئه‌ستۆیه‌تی، هه‌روه‌ها ته‌ڵاقدراوی ڕه‌جعی تا له‌ ماوه‌ى عیدده‌كه‌ى بێت، به‌ڵام ته‌ڵاقدراوی بائین ئه‌وه‌ نه‌ خه‌رجی بۆ هه‌یه‌ نه‌ شوێنی نیشته‌جێ بون، مه‌گه‌ر دو گیان بێت ئه‌وه‌ خه‌رجی بۆ هه‌یه‌، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا  ـ صلی الله علیه وسلم ـ : ﴿وَإِنْ كُنَّ أُولَات حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ﴾ [الطلاق:6].
پرسى دوه‌م: خه‌رجی كۆیله‌(٧):
أ‌- حوكمی خه‌رجی كێشانی كۆیله‌كان: پێویسته‌ له‌ سه‌ر خاوه‌ن كۆیله‌ خه‌رجیه‌كه‌ى بكێشێت له‌ خواردن وجل وبه‌رگ وشوێنی نیشته‌جێبون به‌ چاكه‌، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا جل جلاله: ﴿قَدْ عَلِمْنَا مَا فَرَضْنَا عَلَيْهِمْ فِي أَزْوَاجِهِمْ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ﴾ [الأحزاب:50]، هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر  ـ صلی الله علیه وسلم ـ  ئه‌فه‌رموێ: «لِلْمَمْلُوكِ طَعَامُهُ وَكِسْوَتُهُ» «كۆیله‌ خواردن وجل وبه‌رگی له‌ سه‌ر خاوه‌نه‌كه‌یه‌تی»(٨). واجبه‌ نه‌رم بێت له‌گه‌ڵیاندا، وله‌ سه‌روی توانای خۆیانه‌وه‌ ئه‌رك به‌سه‌ریاندا نه‌دات، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر  ـ صلی الله علیه وسلم ـ : «وَلَا تُكَلِّفُوهُمْ مَا يَغْلِبُهُمْ، فَإِنْ كَلَّفْتُمُوهُمْ فَأَعِينُوهُمْ» «توانای شتێكیان نه‌بو مه‌یده‌ن به‌ سه‌ریاندا، ئه‌گه‌ریش داتان به‌سه‌ریاندا یارمه‌تیان بده‌ن»(٩).
ب‌- ژن هێنان بۆ كۆیله‌ وبه‌ شودانی كه‌نیزه‌ك: ئه‌گه‌ر كۆیله‌ داوای هاوسه‌رگیری كرد ئه‌وا خاوه‌نه‌كه‌ى ژنی بۆ ده‌هێنێت، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا جل جلاله: ﴿وَأَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ﴾ [النور:32] «ئه‌ى باوه‌ڕداران! ئه‌وانه‌ى هاوسه‌رگیریان نه‌كردوه‌ له‌ ئازاده‌كانتان، وكۆیله‌ وكه‌نیزه‌كه‌ چاكه‌كانتان هاوسه‌رگیریان بۆ دابین بكه‌ن». وله‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌گه‌ر واز بهێنێت له‌ ژن هێنان مه‌ترسی توشبونی خراپه‌ی لێده‌كرێت. ئه‌گه‌ریش كه‌نیزه‌ك داوای به‌ شودانی كرد، خاوه‌نه‌كه‌ى سه‌ر پشكه‌ له‌ چونه‌ لای، وبه‌شودانی، وفرۆشتنی، بۆ ئه‌وه‌ى زیانی لێ دور بخاته‌وه‌.
پرسی سێیه‌م: خه‌رجی ئاژه‌ڵان:
پێویسته‌ له‌ سه‌ر خاوه‌ن ئاژه‌ڵ خواردن وخواردنه‌وه‌ی پێ بدات، وهه‌ستێت به‌ كار وباره‌كانی وچاودێری كردنی، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر  ـ صلی الله علیه وسلم ـ : «دَخَلَتِ امْرَأَةٌ النَّارَ فِي هِرَّةٍ رَبَطَتْهَا، فَلَا هِيَ أَطْعَمَتْهَا، وَلَا هِيَ أَرْسَلَتْهَا تَأْكُلُ مِنْ خَشَاشِ الْأَرْضِ حَتَّى مَاتَتْ هَزْلًا» «ئافره‌تێك ڕۆیشته‌ ئاگره‌وه‌ به‌ هۆی پشیله‌یه‌كه‌وه‌ به‌ستیه‌وه‌، نه‌ ئه‌وه‌بو خۆی خواردنی پێ بدات، نه‌ ئه‌وه‌ش بو به‌ره‌لآی بكات خۆی له‌ خاشاكی زه‌وی بخوات، تا لاواز بو وتۆپی»(١٠). ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه‌ له‌ سه‌ر واجبێتی بژێوی دابین كردن بۆ ئاژه‌ڵی خاوه‌ندار، چونكه‌ ئافره‌ته‌كه‌ چوه‌ ئاگره‌وه‌ به‌هۆی بژێوی دابین نه‌كردن بۆ پشیله‌كه‌، به‌ هه‌مان شێوه‌ ئاژه‌ڵه‌ خاوه‌نداره‌كانی تر. 
ئه‌گه‌ریش خاوه‌ن ئاژه‌ڵه‌كه‌ نه‌یتوانی بژێوی بدات، ناچار ده‌كرێت بیفرۆشێت یان به‌ كرێی بدات، یان سه‌ری ببڕێت ئه‌گه‌ر ئه‌خورا، چونكه‌ مانه‌وه‌ى له‌ ژێر موڵكی ئه‌ودا وبژێوی بۆ دابین نه‌كات سته‌مه‌، سته‌میش پێویسته‌ لا ببرێت.

(١) تدبیر العبد: په‌یوه‌ستكردنی ئازادكردنی كۆیله‌یه‌ به‌ مردنی خاوه‌نه‌كه‌یه‌وه‌، ئه‌ڵێ: كه‌ى مردم تۆ ئازادیت.
(٢) أخرجه مسلم (997).
(٣) أخرجه البخاري (2211)، ومسلم (1714).
(٤) أخرجه الترمذي (1358)، وأبو داود (3528) [واللفظ له]، والنسائي (7/241)، وابن ماجه (2137)، وصححه الشيخ الألباني «صحيح النسائي» (4144).
(٥) أخرجه أبو داود (3530) [واللفظ له]، وصححه الألباني (الإرواء 838).
(٦) أخرجه مسلم (1218).
(٧) [پرسه‌كه‌م دابه‌ش كردوه‌]
(٨) أخرجه مسلم (1662).
(٩) أخرجه مسلم (1661).
( ١٠) أخرجه مسلم (2619).