پێشەكی
ئەصڵ و بنچینە وایە كاتێك كە سەلەف كتێبێك یان بابەتێكیان نووسیوە بۆ بڵاوكردنەوەی زانست بووە، بەڵام دوای ئەوەی بیدعەكان دەستیان بە بڵاوبوونەوە كرد بە نووسین وەڵامیان داوەتەوە و لەو وەڵامانەشدا بیروباوەڕی ئیسلامیان چەسپاندووە ئەمەش لە سەدەی سێیەمی كۆچیدا.

مەبەستی سەلەف لە وەڵامدانەوەی گومانەكان
یەكەم: بەرگریكردن لە دین و نكوڵی كردن لە ئەوانەی دەیانەوێت تێكی بدەن.
دووەم: ئاشكراكردنی خراپەی بیدعەكاران ئەوانەی دەیانەوێت دینی خوا بگۆڕن و ڕوونكردنەوەی حەقیقەتی ڕێبازەكەیان.

گرنگی زانینی ڕێبازی سەلەف لە باسكردنی گومانەكان
گرنگی ئەم باسە لەوەدایە كە سەلەف هەڵوێستی جیاوازیان هەیە لەم بابەتەدا هەندێكیان ڕێگە بە باسكردنی گومانەكان دەدەن و هەندێكیان ڕێگەی پێنادەن و هەندێكیان باسكردنەكە بە پێویست دەزانن، جا لەوانەیە هەندێك كەس وابزانێت هەڵوێستیان دژ بەیەكە كەچی واش نیە، بەڵكو هەڵوێستیان جیاواز بووە بە پێی حاڵەتەكان، پاشان ئەوەی دوژمنانی دین بەرامبەر ئیسلام دەیكەن بەردەوامە جا بۆیە پێویستە لەسەرمان بەرهەڵستیان بكەین بۆ ئەوەی خەڵكی نەكەونە مەیدانی گومانەكانیانەوە، وە بۆ كەمكردنەوەی ناكۆكیش لە پاش ڕوون بوونەوەی ڕێبازی دروستی سەلەف.

ڕێكخەرەكانی باسكردنی گومانەكان لای سەلەف
(ضوابط ذكر الشبهات عند السلف)
یەکەم : ئەصڵ وازهێنانە لە مشتومڕ و دەمەدەم و ناكۆكی و گفت و گۆ لەسەر گومانەكان لەبەر ئەو فەرموودەیەی پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم كە فەرموویەتی: " ذَرُونِي مَا تَرَكْتُكُمْ، فَإِنَّمَا هَلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ بِكَثْرَةِ سُؤَالِهِمْ وَاخْتِلافِهِمْ عَلَى أَنْبِيَائِهِمْ " (رواه مسلم: باب فرض الحج مرة في العمر)، واتە: لێمگەڕێن لەوەی كە وازم لێهێناوە بۆتان، چونكە نەتەوەكانی پێش ئێوە لەناوچوون بە زۆر پرسیاركردنیان و جیاوازی و دژایەتیان بۆ پێغەمبەرەكانیان.

هەروەها لەبەر ئەو فەرموودەیە: " مَا ضَلَّ قَوْمٌ بَعْدَ هُدى كَانُوا عَلَيْهِ إِلاَّ أُوتُوا الْجَدَلَ، ثُمَّ قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ هَذِهِ الآيَةَ: [ مَا ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ ] (الزخرف: 58) " (رَوَاهُ أَحْمد وَالتِّرْمِذِيُّ وَابْن مَاجَه وصححه الألباني في المشكاة: 180) .

واتە: هیچ گەلێك گومڕا نەبوون لەپاش ئەو ڕێنموونی و هیدایەتەی لەسەری بوون ئیللا دەمەدەم و مشتومڕیان پێدراوە، پاشان پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم ئەم ئایەتەی خوێندەوە: [ مَا ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ ] ، واتە: ئەو نموونەیەیان بۆ تۆ نەدەهێنایەوە (كە دەیانوت ئایا پەرستراوەكانی ئێمە شایستەی پەرستنە یان عیسا) تەنها بۆ موجادەلە نەبێت ـ وە نەبێت بە شوێن حەق و ڕاستیدا بگەڕێن ـ بەڵكو ئەوانە كەسانێكن هەمیشە حەز بە دوژمنایەتی و ئاژاوە دەكەن.

وە سەلەف قسەكردنیان پێناخۆش بووە لە گومانەكان لەبەر ئەوەی سەرپێچیكردنی دەقە شەرعیەكانە كە هانی خەڵك دەدەن بۆ وازهێنان لە مشتومڕ، وە هەروەها دەترسان لە بڵاوبوونەوەی بیدعە شاراوە و نادیارەكان كە لە ناو خەڵكیدا هەن، بەم شێوەیە وتەی ئەو زانایانەی سەلەف لێك دەدرێتەوە كە نەهیان لە مشتومڕ و گفتوگۆ كردووە دەربارەی گومانەكان.

دووەم: شوبهە و گومان باس دەكرێت و وەڵام دەدرێتەوە كاتێك كە دەركەوتبێت و بڵاوبووبێتەوە لەناو خەڵكی عەوامدا:
ئەمە وای كرد لە سەلەف لە سەدەی سێیەمدا هەستن بە وەڵامدانەوەی خاوەن گومانەكان لە پاش بڵاوبوونەوەی بیروباوەڕ و نوسراوەكانیان.

سێیەم: باسكردنی شوبهە و وەڵامدانەوەی لە كاتی زیاندان و تووشبوونی كەسانێك بەو شوبهەیە: سەلەف ڕاشكاوانە وتوویانە كە ئەگەر كەسانێك زیان لێكەوتوو بوون بەهۆی گومانەكانەوە لە ئاین و بیروباوەڕیاندا ئەوا پێویستە وەڵامی ئەو گومانانە بدرێتەوە و وەڵامەكەش لە ناو خەڵكیدا بڵاوبكرێتەوە.

چوارەم: دووركەوتنەوە لە باسكردنی ئەو شتانەی گومان و دوودڵی دروست دەكەن یان ئەو شتانەی خەڵكی عەوام لێی تێناگەن چونكە ئەهلی بیدەع شتی خراپی وا گەورەیان هەیە كە تاكە كەسێك ناتوانێت لەگەڵا خۆیدا باسی بكات چجای بڵاوكردنەوەی لەناو خەڵكیدا.
(ابْنُ مَسْعُود) ـ خوای لێ‌ ڕازیبێت ـ فەرموویەتی: ((مَا مِنْ رَجُلٍ يُحَدِّثُ قَوْماً بِحَدِيثٍ لاَ يَبْلُغُهُ عُقُولُهُمْ إِلاَّ كَانَ فِتْنَةً لِبَعْضِهِمْ)) (رواه مسلم في مقدمة الصحيح: 1/11)، واتە: هیچ پیاوێك نیە فەرموودەیەك باس بكات بۆ كۆمەڵە كەسێك كە عەقڵیان پێی نەشكێت و لێی تێنەگەن ئیللا دەبێتە فیتنە بۆ هەندێكیان.

پێنجەم : ئەگەر شوبهە و گومان ڕاگەیەنرا و ئاشكرا بوو پێویستە وەڵامەكەشی بە ئاشكرا بێت، خۆ ئەگەر شاراوە بوو ئەوە دروست نیە باس بكرێت لەناو خەڵكیدا و بڵاوبكرێتەوە، جا ئەو كاتەی ئەهلی بیدەع بە كتێب و نامیلكە بیدعەی خۆیان بڵاوكردەوە بە هەمان ڕێگا وەڵام درانەوە، بە هەمان شێوەش هەركات شێوازی بڵاوكردنەوە پەرەی سەند وەڵامدانەوەكەش بە هەمان شێواز یان بەهێزتریش دەبێت.

شەشەم: ئەصڵ و بنچینە زۆر لەخۆنەكردنە لە وەڵامدانەوەی ئەو شوبهانەی كەس نەیوتووە و بڵاونەبووەتەوە لە ناو خەڵكیدا چونكە ئەو كارە دەبێتە هۆی زیاتر بڵاوبوونەوەی شوبهەكان و گومڕابوونی هەڵگرانی بەڵام جاری وا هەیە شوبهەیەكی ئەهلی بیدەع باس دەكرێت هەرچەندە ئاشكراش نەكراوە وەكو پاشكۆیەك بۆ هەڵوەشاندنەوەی شوبهەیەكی بنچینەیی نەك سەرەتا و سەربەخۆ (ابتداء واستقلالا) لە پێناو داخستنی دەرگا لە بەردەم هەموو شوبهەكانیاندا.

ڕێبازی سەلەف لە خستنەرِووی شوبهەكان لە كاتی باسكردنیدا
(منهج السلف في عرض الشبهات عند ذكرها)
یەکەم : باسكردنی شوبهە لەگەڵ باسكردنی بێژەرەكەی ئەگەر ناودار بێت و شوێنكەوتەی هەبێت وەكو پێشەوا دارمی بە ڕاشكاوی ناوی (مریسی) هێناوە لە كاتی وەڵامدانەوەیدا، وپێشەوا ئەحمەد بە ڕاشكاوی ناو جەهمی هێناوە لە كتێبەكانیدا.

دووەم : ئاماژەكردن بە بنچینەی شوبهەكە و هۆكارەكەی: چونكە زۆرێك لە شوبهەكان بەهۆی هۆكارێكی تایبەتەوە دروست بوون ئەگەر قسەكەر باسی بكات بنچینەی شوبهەكە لاواز دەكات و وریایی دەدات لە كەوتنە ناوی.

سێیەم : شوبهەی عەقڵی و نەقڵیش پێكەوە باس دەكەن.

چوارەم: وەڵامدانەوەی شوبهەكە بە ڕاستەوخۆیی و دوانەخستنی و بێدەنگ نەبوون لێی.

پێنجەم: بەهێزی لە وەڵامدانەوە و هەڵوەشاندنەوەی شوبهە و قایلكردنی خوێنەر بە خراپی و پووچەڵی شوبهەكە.

شەشەم: گرنگیدان بە شوبهە گەورەكان و ئەوانەی بنچینەن و پشتی پێدەبەستن.

دادپەروەری لە وەڵامدانەوەی نەیاراندا
(الإنصاف فی الرد علی الخصوم)
ئەهلی سوننە لە دادپەروەرترینی خەڵكین لە بەرامبەر نەیاراندا، و لە دوورترینیشیانن لە ستەم لە وەڵامدانەوەدا و لە زۆر شوێندا ئەم وێنەیەیان لێبینراوە، ئەوان داندەنێن بە حەق لە هەر كەسێكەوە بێت و جیاوازی لە نێوان بێژەرێك و بێژەرێكی تردا ناكەن لەوەدا، چونكە مەزهەبیان حەقە.
ئەهلی سوننە پێش حوكم دان بەسەر نەیار و ناحەز و تۆمەتباركردنی هەوڵی دڵنیابوونەوە دەدەن لەوەی ئایا كەسەكە ئەو شوبهەیەی وتووە، بە پێچەوانەوە ئەهلی بیدەع كەمتەرخەمی ناكەن لە درۆكردن لە دژی ئەهلی سوننە و قسە بۆ هەڵبەستنیان.
ئەهلی سوننە وردەكارن لە حوكمدا و نایگشتێنن، وە شوێنی ڕاست و هەڵەكان ڕوون دەكەنەوە، و حوكم دەدەن بەسەر ئەهلی بیدەعدا بەو وتانەی لێیانەوە دەردەكەوێت و واز لە نهێنیەكانیان دەهێنن بۆ خوا سُبْحَاْنهُ، وە لە كاتی باسكردنی مەزهەبی نەیاراندا بەڵگە لە واقعی حاڵیان دەهێننەوە لەسەر حەقەی كە باسی لێوە دەكەن، و لە حوكمیاندا جیاوازی دەكەن لە نێوان حاڵی نەیاراندا جا ئەوەیان زێدەڕەوە وەكو ئەوە نیە كە نزیكە لە ئەهلی سوننەوە.
وَصَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّد وَعَلَى آلِ مُحَمَّد