تەفسیر كردنی قورئانی پیرۆز
بەروار: 2011/07/14سەردارن: 48811نوسەر: ئەندازیار/ ئاراز عزالدین

الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على نبينا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين، وبعد:
تەفسیر لە زمانەوانیدا: لە(فسر)وە هاتووە واتە: لابردنی پەردە لەسەر شتێكی داپۆشراو ولابردنی ئەو شتەی كە دایپۆشیوە .
لەزاراوەی شەرعدا: ڕوونكردنەوەی واتاكانی قورئانە، ئیمامی (بدرالدین الزركشی) ئەفەرموێت:(التفسير علم يفهم به كتاب الله المنزل على نبيه محمد صلى الله عليه وسلم وبيان معانيه واستخراج احكامه وحكمه).
واتە: (تەفسیر ئەو زانستەیە كە بەهۆیەوە لەكتێبی خوا كەدابەزیوە بۆ سەر پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم تێ‌ دەگەین وەبۆ ڕوونكردنەوەی واتاكانی ودەركردنی حوكمەكانی).
فێربوونی تەفسیری قورئان واجبە:
خوای گەورە دەفەرموێت:
[كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آَيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ] [ص: 29].

واتە: (ئێمە ئەم كتابەمان دابەزاندوە بۆ سەر تۆ ئەی پێغەمبەرصلى الله عليه وسلم كە كتێبێكی پڕ بەرەكەتە بۆ ئەوەی كەدەیخوێنێ‌ وئەوەی كاری پێ‌ دەكات وئەوەی حوكمی پێ‌ دەكات وەبەرەكەتی لێوە بەدەست دێنن بۆ ئەوەی لەئایەتەكانی قورئان ورد ببنەوە وبگەن بەماناكانی وەخاوەن عەقڵەكان پەندو ئامۆژگاری لێ‌ وەربگرن)
وە لەچەندین ئایەتی تردا سەرزەنشتی ئەوانە دەكات كە لە قورئان وورد نابنەوەو بەكەسانێك وەصفیان دەكات كە قوفڵ لەسەر دڵیان دراوە وەك دەفەرمووێت: [أفَلا يَتَدَبَّرُونَ القُرآنَ أمْ عَلى قُلُوبٍ أقْفَالُها] [محمد: 24].
سەلەفی صالح رضي الله عنهم فێری خوێندنەوەو ماناكانیشی دەبوون ئەو كات دەیان توانی كار بەقورئان بكەن بەو شێوەیەی خوای گەورە مەبەستێتی وئەیەوێت, چونكە كاركردن بەشتێ‌ ماناكەی نەزانی مەحاڵە)، ابوعبدالرحمن السلمی دەفەرموێت:

(حدثنا الذين كانوا يُقرؤننا القران كعثمان بن عفان وعبدالله بن مسعود أنهم كانوا إذا تعلموا من النبى صلى الله عليه وسلم عشر أيات لم يتجاوزوها حتى يتعلموا ما فيها من العلم والعمل) .

واتە: (ئەوانەی كە قورئانیان پێ‌ دەخوێناین وەكو عوسمانی كوڕی عەففان وعبداللە ی كوڕی مسعود رضي الله عنهم پێیان ڕاگەیاندوین كاتێ‌ دە ئایەت لە پێغەمبەرەوەو فێربووینایە صلى الله عليه وسلم بەسەریدا تێ نەدەپەڕین وئایەتی تر فێر نەئەبووین تاوەكو چی زانستی تیا هەیە فێر نەبووینایە ووەچۆنێتی كاركردنیشمان پێ‌ ی ).
شێخ الاسلام ابن تەیمییە ئەفەرمێ‌:

(والعادة تمنع أن يقراء القوم كتاباً في فن من العلم كالطب والحساب ولايستشرحوه فكيف بكلام الله تعالى الذي هو عصمتهم وبه نجاتهم وسعادتهم وقيام دينهم ودنياهم).

واتە: خەڵكی هیچ كتێبێ ناخوێننەوە لە زانستەكانی وەك پزیشكی و بیركاری تاكو شەرح نەكرێ‌ بۆیان ئەی چۆن قورئان ئەخوێننەوەو فێری تەفسیری نابن كە پارێزەریانەو وەهۆی رزگاری و خۆشبەختی و راوەستاوی دین و دونیایانە وە پێویستە لە سەر ئەهلی علم كە قورئان روون بكەنەوە بۆ خە ڵكی لە ڕێ‌ ی دەرس و محازەراتەوە یان لەڕێ‌ ی نوسینەوە یان رێگەیەكی تر.
خوای گەورە ئەفەرمێ‌:
[وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلَا تَكْتُمُونَهُ] [آل عمران: 187].

واتە: كاتێ‌ خوای گەورە پەیمانی لە ئەهلی كتاب (گاور و جولەكە) وەرگرت كە كتێبەكەیان روون بكەنەوە بۆ خەڵكی و نەیشارنەوە، كەوا دینی ئیسلام دێ‌ بۆ ئەوەی شوینی بكەون.
ئەوەی پێویستە لەسەر ئەو كەسەی تەفسیری قورئان ئەكات
ئەوەی پێویستە لەسەری ئەوەیە ئەو كەسە هەست بكات وەرگێڕی خوای گەورەیە كاتێ‌ قورئان تەفسیر ئەكات وە ئەو شاهێدی دەدات لەوەی خوای گەورە لەم ئایەتە چی مەبەستە, جا نابێ‌ بەبێ‌ زانست قسە بكات، چونكە ئەو كاتە ئەكەوێتە ناو حەرامەوە و وەسزای زۆر توندی لەسەرە لەرۆژی دوایی، خوای گەورە ئەفەرمێ‌:
[قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالْإِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَنْ تُشْرِكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ] [الأعراف: 33].

واتە: ئەی محمد صلى الله عليه وسلم پێیان بفەرمە خوای گەورە حەرامی كردووە كاری داوێن پیسی ئەوەی بە ئاشكرا ئەكرێ‌ و ئەوەی بە نهێنی، وە تاوان وزوڵم و دەست درێژی كردنە سەر خەڵكی وهاوبەش بڕیاردان كە هیچ بەڵگەیەكی بۆ دانەبەزاندوە، وەقسە لەسەر خوا بكات بەبێ‌ زانست.
هەروەها ئەفەرمێ‌:[وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ تَرَى الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَلَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْمُتَكَبِّرِينَ] [الزمر:60].
واتە: لە ڕۆژی دواییدا ئەیان بینی ئەوانەی درۆیان بۆ خوا هەڵبەستوە ڕویان ڕەشە, ئایا دۆزەخ شوێنی لوت بەرزەكان نی¬یە؟
مەرجەكانی ئەو كەسەی تەفسیری قورئان ئەكات:
زانایان رەحمەتی خوایان لێ‌ بێ‌ چەند مەرجێكیان داناوە بۆ ئەو كەسەی تەفسیری قورئان ئەكات لەوانە:
1- عەقیدەیەكی پاك و سەلامەتی هەبێ‌: عەقیدە كاریگەری زۆری بەسەر خاوەنەكەیەوە هەیە، چونكە كاتێ‌ ئایەتێ‌ تەفسیر بكا پێچەوانەی عەقیدەكەی خۆی بێ‌ ئەوا ئایەتەكە تەئویل ئەكاو ماناكەی ئەگۆڕێ‌ و ئەبێتە رێگر لە شوێن كەوتنی خەڵك بۆ حەق.
2- شوێن كەوتەی هەواو ئارەزوو نەبێ‌: چونكە هەواو ئارەزوو وا لە خاوەنەكەی ئەكات كە هەوڵ بدات بۆ سەرخستنی مەزهەبەكەی و هەڵخەڵەتاندنی خەڵكی بە قسەی نەرم و رازاوە وەك كۆمەڵەكانی قەدەری و موعتەزیلەو.......هتد.
3- ئەبێ‌ سەرەتا تەفسیری قورئان بە قورئان بكات، چونكە خوای گەورە قورئانی دابەزاندووە وخۆیشی زاناترە بەمەبەستەكانی قورئان، هەروەها قورئان لە هەندێ‌ شوێندا باسی شتێكی كردووە بە كورتی بەڵام لە شوێنی تردا بە درێژی باسی كردووە و زیاتر روونی كردوەتەوە.
نمونەی تەفسیری قورئان بە قورئان خوای گەورە ئەفەرمێ‌:
[أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ] [يونس: 62] . وە وشەی(أَوْلِيَاءَ) ی لە دوای ئایەتەكەوە بە[الَّذِينَ آَمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ] [یونس: 63] تەفسیر كردووە.
4.تەفسیر كردنی قورئان بە فەرموودەكانی پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم چونكە پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم گەیەنەری ئەم دینەیە لە لایەن خوای گەورەوە، وەزاناترین كەسە لەناو خەڵكدا بە ماناكانی قورئان، خوای گەورە ئەفەرمێ‌:

[وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ] [النحل: 44] .

واتە: ئەی محمد صلى الله عليه وسلم ئێمە ئەم قورئانەمان بۆ تۆ دابەزاندوە بۆ ئەوەی بۆ خەڵكی ڕوون بكەیتەوە، وە بەڵكو ئەوانیش بیربكەنەوە، وە فەرموودەكانی پێغەمبەر صلى الله عليه وسلم راڤەكار و روون كەرەوەی قورئانن.
پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم ئەفەرمێ‌:
(ألا إني أوتيت القران ومثله معه) (صحيح سنن أبي داود: 4604، صحيح الجامع الصغير: 2643).
واتە: قورئانم بۆ هاتوە وەهاشێوەشی لەگەڵیدایە.
واتە: سوننەتەكانی پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم.
نمونەی تەفسیر كردنی قورئان بە فەرموودە، خوای گەورە ئەفەرمێ‌:[لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِيَادَةٌ] [يونس: 26] .

پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم (زِيَادَةٌ)ی بە تەماشا كردنی خوای گەورە تەفسیر كردووە وەك لە حەدیسی صحیح مسلم داهاتوە.
عن صهيب بن سنان رضي الله عنه عن النبي صلى الله عليه وسلمفي حديث قال فيه: (فيكشف الحجاب فما أعطوا شيئا أحب اليهم من النظر الى ربهم عزوجل ثم تلا الأيه) (مسلم وابن ماجة والترمذي والنسائي، وانظر: صحيح سنن ابن ماجة: 187، وصحيح سنن الترمذي: 3105). [لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِيَادَةٌ][يونس: 26] .

واتە: پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم فەرمووی لە ڕۆژی قیامەتدا پەردە لە نیوان خوا و ئیمان داران لائەدری لە بەهەشتدا، ئەوانیش هیچ شتێ‌ خۆشتر نییە لایان لە وانەی پێیان دراوە لە سەیر كردنی خوای گەورە پاشان ئایاتەكەی خوێندەوە.
5.ئەگەر نەیتوانی ئایاتەكە بە قورئان و فەرموودە تە فسیربكا ئەوا بە وتەی صەحابەكان رضي الله عنهم تەفسیری ئەكا: بەتایبەتی زاناكانیان و ئەوانەی گرنگیان بە تەفسیر داوە، چونكە قورئان لە سەردەمی ئەواندا و بە زمانی ئەوان هاتۆتە خوارەوە وە زاناترین كەس بوونە بە كات و شوێنی دابەزینی ئایاتەكان و هۆی دابەزینیان(اسباب نزول) وەك عبداللەی كوڕی مسعود رضي الله عنهم ئەفەرمێ‌:
(والله الذي لا إله غيره ما أنزلت سورة من كتاب الله إلا وأنا أعلم أين نزلت، ولا أنزلت آيه من كتاب الله إلا وأنا أعلم فيمن نزلت).

واتە: سوێند بەو خوایەی كە هیچ خوایەكی تری حەق نییە كە شایانی پەرستن بێت غەیری ئەو هیچ سورەتێكی قورئان دانەبەزیوە ئیلا ئەزانم لە كوێ‌ دابەزیوە، وە هیچ ئایەتێك لە قورئان دانەبەزیوە ئیلا ئەزانم لەسەر كێ‌ دابەزیوە.
وە هەروەها راستگۆترین كەس بوونە لە دوای پێغەمبەران لە شوێن كەوتنی حەق، وەسەلامەترین كەس بوونە لە شوێن كەوتنی هەوا و ئارەزووز.
نمونەی تەفسیر كردنی قورئان بە وتەی صەحابە رضي الله عنهم، خوای گەورە ئەفەرمێ‌:

[وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ] [النساء: 43] .

وەریوایەت كراوە كە ابن عباس رضي الله عنه وشەی (لَامَسْتُمُ ) ی بە جماع(جوت بوونی ژن و مێرد) تەفسیر كردووە.
6.ئەگەر ئایەتەكە بە قورئان و فەرموودە و وتەی صەحابە رضي الله عنهم تەفسیر نەكرا ئەوا بە وتەی تابعی تەفسیری ئەكات.
چونكە لە دوای صەحابە باشترین كەس بوونە، وە لە سەردەمی ئەماندا زمانی عەرەبی گوڕانێكی وای بە سەردا نەهاتووە، وە تەفسیریان لە صەحابەوە وەرگرتوە.
ئەوانەی بە ناوبانگ بوونە لە تەفسیر كردندا:
مجاهد، سعيد بن جبير، عكرمة، عطاء بن أبي رباح، حسن البصرى، مسروق، سعيد بن مسيب، ربيع بن أنس، قتادة، ضحاك بن مذاحم رضي الله عنهم........هتد
نمونەی تەفسیر كردنی قورئان بە وتەی تابعی خوای گەورە ئەفەرمێ‌: [وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ] [الإسراء: 23] .

. وشەی(قضى)مجاهد بە(وصی)تەفسیری كردووە، وە ربیع بن انس بە (اوجب) تەفسیری كردووە.
7.دەبێ‌ شارەزا بێ‌ بە زمانی عەرەبی و بەشەكانی: چونكە قورئان بە زمانی عەرەبی دابەزیوە و تێگەشتنی راوەستاوە لەسەر شارەزایی كەسەكە لەزمانی عەرەبی دا مجاهد ئەفەرمێ‌:
(لا يحل لأحد يؤمن بالله واليوم الآخر أن يتكلم في كتاب الله إذا لم يكن عالما بلغات العرب).

واتە: حەلاڵ نییە بۆ كەسێ‌ كە ئیمانی بە خوا و بە ڕۆژی دوایی هەبێ‌ قسە بكات لە بارەی كتێبی خواوە(تەفسیری قورئان بكات) ئەگەر زانا نەبێ‌ لە زمانی عەرەبی و بەشەكانی.
8. دەبێ‌ شارەزا بێ‌ لەو زانستانەی كە لكاون بە قورئانەوە وەك زانستی خوێندنەوەكان(علم القرا ْات)وەشارەزابێ‌ لە(اصول التفسیر) وە چەند زانستێكی تر.
9.دەبێ‌ ئەو كەسەی تەفسیری قورئان ئەكات خاوەن تێگەشتنێكی ورد بێ‌ بۆ دەركردنی حوكم و هەڵبژاردنی مانای باش لەگەڵ دەقە شەرعییەكاندا بگونجی.

وصلى الله وسلم على نبينا محمد وعلى آلة وصحبة أجمعين.
---------------------------------
سەرچاوەكان:
1. أصول في تفسير و شرحه للشيخ العلامة محمد بن صالح العثيمين.

2. مباحث في علوم القرآن لمناع قطان.

3. الإتقان في علوم القرآن للإمام السيوطى.