الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على نبينا محمدٍ و على آلهِ وأصحابهِ أجمعـين، أما بعد:
تاقی كردنەوەی بەندەكان سوونەتی خوایە
سەرەتا ئەوەی پێویستە بزانرێت سوننەتی خوای پەروەردگار وەهایە لەم دونیایەدا كە مرۆڤەكان و بەتایبەتی موسڵمانان تاقی دەكاتەوە و ناكرێت و نابێت مرۆڤ لەم ژیانی دونیایەیدا هەمیشە لەسەر یەك ڕێڕەو و ئاراستە بڕوات و هیچ جۆرە گۆڕانكاریەكی بەسەردا نەیەت، ئەگەر ئەمە بچووك بكەینەوە بۆ نموونەیەك بۆ ئەوەی زیاتر ڕوون بێتەوە، مرۆڤ لەم جیهانەدا وەكو كەسێك وایە كە ڕێی سەفەرێكی دووری گرتبێتە بەر، بێگومان ئەم كەسە خۆی ئامادەكردووە و چاوەڕێی ئەوەیە لەم گەشتەیدا تووشی ماندوێتی و تینوێتی و برسێتی و نەخۆشی و شەونخونی و ترس و بێ پارەیی و بەرز و نزمی زۆر بێتەوە هەتا دەگاتە ئەو شوێنەی كە مەبەستە.
شێوازەكانی تاقی كردنەوە
ئەوەی كە باس كرا پێشچاو ڕوونیەك بوو بۆ باسەكە، تەوەرێكی تری بابەتەكە ئەوەیە خودی ئەو جۆرە تاقی كردنەوانە بناسین و ئەوە چاك بزانین كە تاقیكردنەوەی موسڵمان لە دونیادا تەنها بە یەك شێوە نیە وەكو زۆرێك تێی گەیشتوون، بەڵكو ئەو تاقیكردنەوانە خۆی لەچەندین شێوازدا دەبینێتەوە و حاڵەتگەلێكی زۆر و هەمەچەشنە، وەكو: دەوڵەمەندی، هەژاری ودەستكورتی، ئەمن وئاسایشی وڵات، لەشساغی، نەخۆشی، كەمئەندامی، جوانی، دەسەڵات و پۆست، منداڵ زۆری، كچ زۆری، بێ منداڵی و نەزۆكی، خۆشی و بەختەوەری، ناخۆشی و تەنگوچەڵەمەیی، هەبوونی زانست و چەندین شێوازی تریش. جا ئەم تاقیكردنەوەو حاڵەتانە كەبەسەر موسڵماندا دێن دەكرێن بە دوو بەشەوە: ئەوانەی كە بەندە پێی خۆشە و حەز بە مانەوەی دەكات وەكو دەوڵەمەندی و جوانی و منداڵ زۆری و پۆست ولەشساغی و خۆشی وشادی، بەشەكەی تریشی ئەوانەن كە بەندە پێی ناڕەحەتە و ڕووكەشی حاڵەتەكە وا دیارە كە كەبۆ كەسەكە خراپە و دەكەوێتە بارودۆخێكی دژوار و سەختەوە بەهۆیەوە.
جۆرەكانی تاقی كردنەوە
ئێستا دێینە سەر ئەوەی كەبۆچی و بە چ مەبەستێك موسڵمان تووشی ئەم حاڵەتانە دەبێت و ڕووبەڕوی ئەم ساتەوەختانە دەبێتەوە، خوێنەری یەكخواپەرست: دەبێت ئەوە چاك بزانیت كە تەواوی ئەو تاقیكردنەوانە دەكرێن بە دوو جۆرەوە: جۆری یەكەمیان ئەوانەن كە تووشی خۆشی و شادیت دەكەن، جۆری دووەمیشیان ئەوانەن كە تووشی دڵتەنگی و ناڕەحەتیت دەكەن. لەهەردوو حاڵەتەكەدا بۆ تاقیكردنەوەی ڕادەو ئاستی ئیمانی كەسەكەیە بۆ ئەوەی لە واقیعدا دەركەوێت كە بەندە پلەی ئیمان وباوەڕی تا چ ڕادەیەكە وئایا ڕەنگی داوەتەوە لە كردارو گوفتاریدا؟
حیكمەت لە تاقی كردنەوە
گشت ئەو تاقیكردنەوانە بۆ دوو حیكمەتە:
جۆری یەكەمیان بۆ ئەوەیە بزانرێت بەندە سوپاسگوزارە و شوكری ئەو نیعمەتانە دەكات یان نا، ئەگەر شوكری كردو پێی زانی و لەخۆی بایی نەبوو لەدینداریدا بەكاری هێنان ئەوا خێر وچاكەی بۆ دەنووسرێت.
جۆری دووەمیشیان بۆ ئەوەیە بزانرێت بەندە دان بەخۆدادەگرێت و خۆڕاگرە لەسەر ئەو ناڕەحەتیانە و ئارامیان لەسەر دەگرێت یان نا، ئەگەر وەها بوو ئەوا بەندە بەردەوام تاوانی لەسەر دەسڕێتەوە و بەرەوپاكبوونەوە دەڕوات. كەوابوو بەكورتی لەهەردوو حاڵەتەكەدا دوو جۆر عیبادەتی تێدایە كە شوكر و صەبرە لەیەكەمیاندا چاكەت بۆ دەنووسرێت لەدووەمیاندا تاوانت لەسەر دەسڕێتەوە و ژیانی مرۆڤیش لەو دوو حاڵەتە بەدەرنیە.
هەندێك لەو ئایەت وفەرموودانەی سەبارەت بە تاقی كردنەوە هاتوون
پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم دەفەرموێت: ((عَجَبًا لِأَمْرِ الْمُؤْمِنِ، إِنَّ أَمْرَهُ كُلَّهُ خَيْرٌ، وَلَيْسَ ذَاكَ لِأَحَدٍ إِلَّا لِلْمُؤْمِنِ، إِنْ أَصَابَتْهُ سَرَّاءُ شَكَرَ، فَكَانَ خَيْرًا لَهُ، وَإِنْ أَصَابَتْهُ ضَرَّاءُ، صَبَرَ فَكَانَ خَيْرًا لَهُ)) {صحيح مسلم: 2999}. واتە: بەڕاستی كاری ئیماندار جێگەی سەرسامیە، چونكە هەموو كاروبارێكی هەر خێرە، ئەوەش بۆ كەس بەوشێوەیە نیە تەنها بۆ باوەڕدار نەبێت، ئەگەر هاتوو تووشی خۆشی هات و شوكری خوای كرد لەسەری ئەوا دەبێتە خێربۆی، وە ئەگەریش تووشی ناخۆشی هات و ئارامی گرت لەسەری ئەوا دیسان دەبێتە خێربۆی. [1]
خوێنەری حەق ویست:
دەبێـت ئەوە بزانیت كە من و تۆ و هیچ كەسی تریش بەدەر نین لەوەی كە گوناه و تاوان نەكەین و هەموومان تاوانبارین، جا یەكێك لە هۆكارەكانی سڕینەوەی تاوان بریتیە لە صەبرگرتن لەسەر ناڕەحەتی و بەڵاو ناخۆشی كەبەسەرماندا دێت، ئەمە لەكاتێكدا دەبێت ئێمە یەقینمان هەبێت كە تووشی بەڵاو كارەسات دەبین ئەمڕۆ یان سبەی و هەركەسیش بەگوێرەی بتەوی و ئاستی ئیمانەكەی كەلەناخیدایە، وەكو خوای گەورە دەفەرموێــت: [أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ (2) وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ (3) ] {العنكبوت}.
واتە: ئایا خەڵكی وایانزانیوە، وازیان لێ دەهێنرێت كەبڵێن ئیمان وباوەڕمان هێناوە، لەكاتێكدا ئەوان تاقی نەكرێنەوە وتووشی سزا وئازار نەكرێن؟ سوێند بە خوا بێگومان ئێمە ئەوانەی پێش ئەمانمان تاقی كردۆتەوە بەجۆرەها شیوە، تا خوای گەورە لە جیهانی واقیعدا ئەوانەی ڕاستیان كردووە بیانناسێت و دەركەون هەروەها درۆزنەكانیش دەبێت بناسرێن ودەركەون.
لە ئایەتێكی تردا دەفەرموێت: [أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُوا حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ (214) ] {البقرة}. واتە: ئایا لاتان وایە هەروا بە ئاسانی دەچنە بەهەشتەوە (بێ تەنگانەو ناخۆشی)؟! مەگەر نمونەی ئیماندارانی پێشووتان بۆ باس نەكراوە، كە تووشی شەڕ و ناخۆشی و تەنگانە وگرانی و نەداری بوون وتەكانیان خواردووە وزۆریان بۆ هاتووە بەڕادەیەك، هەتا پێغەمبەرەكەیان و ئەوانەی باوەڕیان هێناوە لەگەڵیدا دەیانووت: كەی پەروەردگار سەركەوتن دەنێرێت و یارمەتیمان دەدات؟!
یان لە ئایەتێكی تردا دەفەرموێت: [مَا كَانَ اللَّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ حَتَّى يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ] {آل عمران: 179}.  واتە: خوا ئیمانداران وازلێ ناهێنێت هەر وەكو ئەوەی كە ئێستا ئێوە لەسەری هەن هەتا پیس و پاك لەیەك جیانەكاتەوە (بەهۆی جۆرەها تاقی كردنەوەو پێشهاتەوە).
لە ئایەتێكی تردا دەفەرموێت: [وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَكُمْ (31) ] {محمد}.  واتە: سوێند بەخوا تاقیتان دەكەینەوە تا دەری بخەین ودیاربێ موجاهیدان و خۆڕاگر وبەصەبرەكانتان وە تا هەواڵتان چیە ئاشكرای كەین.
لە ئایەتێكی تردا دەفەرموێت: [أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَيَعْلَمَ الصَّابِرِينَ (142) ] {آل عمران}.  واتە: یان وا گومانتان دەبرد (هەروا بەئاسانی) دەچنە بەهەشتەوە كە هێشتا خوا (لەجیهانی واقعدا) دەری نەخستووە كە كامتان هەوڵ وكۆشش و جیهادی كردووەو كامتان خۆڕاگر و ئارامگربووە.
هەروەها پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم دەفەرموێـت: " أشد الناس بلاء الأنبياء، ثم الأمثل فالأمثل، يبتلى الرجل على حسب (وفي رواية: قدر) دينه، فإن كان دينه صلبا اشتد بلاؤه وإن كان في دينه رقة ابتليَ على حسب دينه، فما يبرح البلاء بالعبد حتى يتركه يمشي على الأرض ما عليه خطيئة " {سلسلة الأحاديث الصحيحة: 143}.  واتە: سەختترین بەڵاو ناڕەحەتی لەنێو خەڵكیدا بەسەر پێغەمبەراندا دێت، پاشان ئەوانەی وەكو ئەوانن، پاشان ئەوانەی وەكو ئەوانن، مرۆڤ بە گوێرەی دینەكەی تاقی دەكرێتەوە، جا ئەگەر هاتوو دینەكەی قایم و توند بوو ئەوا بەڵاكەی سەختتر دەبێت، وە ئەگەریش دینەكەی لاواز بوو ئەوا بەئەندازەی دینەكەی تاقی دەكرێـتەوە، جا بەڵاو كارەسات لەسەر بەندە لاناچێت هەتا وای لێ دەكات بەسەر زەویدا دەگەڕێت و گوناهو تاوانی پێوە نەماوە.
ئایا بەڵاو ناخۆشی مانای ڕق لێبوونی خوایە بۆ بەندە؟
بڕگەیەكی تریش كە پێویستە تیشكی بخرێتەسەر ئەوەیە كە بەڵاو ناخۆشی مانای ئەوە نیە كە خوای گەورە ڕقی لەو بەندەیەیە بۆیە تووشی دژواری دەكات و ئازاری دەدات و ئەوەشی هیچی بەسەردا نایەت ئەوا خوا خۆشی دەوێت و بەڵگەی نزیكی ئەو كەسەیە لە خواوە، بەڵكو وەكو ئاماژەمان پێكرد بۆ پاكبوونەوەیە لەتاوان و گەڕانەوەیە بۆلای خوا ئەگەر بەندەكە خۆڕاگربێت و دان بەخۆیدا بگرێت، ئیتر با كارەساتەكە هەرچیەك بێت، تەنانەت هەژاری و نەداریش، وەكو پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم دەفەرموێت: (( أشد الناس بلاء الأنبياء، ثم الصالحون، إن كان أحدهم ليبتلى بالفقر، حتى ما يـجـد أحدهم إلا العباءة التـي يحويها، وإن كان أحدهم ليفرح بالبلاء كما يفرح أحدكم بالرخاء )) {سلسلة الأحاديث الصحيحة: 144}.
واتە: سەختترین بەڵاو ناڕەحەتی لەنێو خەڵكیدا بەسەر پێغەمبەراندا دێت، پاشان چاكەكان، جاری وا هەبووە یەكێكیان تاقی كراوەتەوە بە نەداری و دەستكورتی، هەتا ڕادەیەك كەهیچی نەبووە جگە لەو عابایە نەبێت كە خۆی پێ داپۆشیوە وبەچواردەوریەوەیەتی، وە لەگەڵ ئەوەشدا هی وایان هەبووە دڵخۆش بووە بە هاتنی بەڵاو كارەسات بە ئەندازەی ئەوەی ئێوە دڵتان خۆشە بە خۆشگوزەرانی و خۆشی. وە ئەگەر ئێمە ڕاست بكەین لە خۆشەویستیمان بۆ پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم ئەوا دەبێت صەبریشمان هەبێت چونكە هاتنی بەڵا زیاتر لەكەسێكەوە نزیكە كە پێغەمبەری خۆشدەوێت: وەكو لەفەرموودەدا هاتووە كە پیاوێك هات بۆ لای پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم و پێی ووت: ئەی پێغەمبەری خوا سوێند بە خوا من تۆم خۆش دەوێت، ئەوەبوو پێغەمبەریش صلى الله عليه وسلم لە وەڵامیدا فەرمووی: ((إِنَّ الْبَلَايَا أَسْرَعُ إِلَى مَنْ يُحِبُّنِي مِنَ السَّيْلِ إِلَى منتهاه)) { سلسلة الأحاديث الصحيحة:1586 }. واتە: بەڵا و كارەسات بۆ ئەوەی منی خۆشدەوێت خێراترە لە لافاو بۆ ئەو شوێنەی بۆی دەڕوات. ئەمە لەكاتێكدا ئێمە لەدونیادا پێمان ناخۆشە خوا بەو شێوازانە تاقیمان بكاتەوە، بەڵام هەر خۆمان لە قیامەتدا پەشیمان دەبینەوە و خۆزگەی ئەوە دەخوازین كە لە دونیادا تووشی نەخۆشی وناڕەحەتی و ئازار بووینایەوە، وەكو لەم فەرموودەدا هاتووە: ((يَوَدُّ أَهْلُ العَافِيَةِ يَوْمَ القِيَامَةِ حِينَ يُعْطَى أَهْلُ البَلَاءِ الثَّوَابَ لَوْ أَنَّ جُلُودَهُمْ كَانَتْ قُرِضَتْ فِي الدُّنْيَا بِالمَقَارِيضِ)) { مشكاة المصابيح: 1570 }. واتە: ئەوانەی لەخۆشیدا بوونەو تووشی تاقیكردنەوە نەهاتوون لە رۆژی دواییدا كاتێك دەبینن پاداشتی ئەوانەی بەڵایان بەسەردا هاتووە چەندە گەورە و چاكە، خۆزگە دەخوازن لە دونیادا پێستیان بە ئاسن پارچەپارچە بكرایە و تووشی ناڕەحەتی بهاتبایەن.
شێوەكانی هاتنی بەڵاو ناخۆشی
جا هاتنی بەڵاو ناڕەحەتیش لەلایەن خوای دانا و كارسازەوە بەدوو شێوەیە: یەكەمیان ئەوەیە كە ڕاستەوخۆ لەلایەن خوای گەورەوە دێت بۆ بەندەكە و كرداری خوای گەورەیە و دەستێوەردانی كەسی تێدا نیە، وەكو نەخۆشكەوتنی لەناكاو و هاوشێوەیی ئەوە، بەشەكەی تریان بریتیە لە ڕەخساندنی كۆمەڵە كەسێك كە زوڵم وستەم ودەستدرێژی دەكەنە سەر بەندەكە و ئازاری دەكەن واتە ئەمەیان لەسەر دەستی مرۆڤەكانە و بەڵام دیسان بە ئیزن و ویستی خوایە.
 قەیرانەكان، هۆكار و هەڵوێست
جا ئەوەی پێویستە لێرەدا بووترێت ئەوەیە كە ئێمە ئێستا لە بارودۆخێكی خراپ و ناڕەحەتیەكی ئابوری و پڕقەیراندا دەژین و دەگوزەرێین، دەبێت ئەوە چاك بزانین كە هاتنی بەڵاو سەختی بەدەستی خوایە و ویستی ئەوی لەسەرە و بەهۆی تاوانەكانی خۆمانەوەیە كە چەند شت وكەسێك بونەتە هۆكار بۆ دروست بوونی ئەم دۆخە پڕ لە قەیرانە. وەكو خوای گەورە دەفەرموێت: [وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ (96) ] {الأعراف}.  واتە: خۆ ئەگەر خەڵك ودانیشتوانی شارەكان بەڕاستی باوەڕیان بهێنایە و تەقوایان هەبوایە و خۆیان لەتاوان بپاراستایە، ئەوا بێگومان ئێمە دەرگای فەڕ وبەرەكەتی ئاسمان و زەویمان لەسەر دەكردنەوە، بەڵام ئەوان كە پەیام و پێغەمبەرانی ئێمەیان بەدرۆ زانی، جا ئێمەش بەهۆی ئەو كاروكردەوانەی كە دەیانكرد گرتمانن ولەناومان بردن.
بەڕێزان: ئێمە هەمیشە گللەیی ئەوەمان هەیە كە دەڵێین وڵات پڕە لە گەندەڵی وفەساد و بەجارێك هەموو شتێك تێكچووە وهیچ شتێك لەشوێنی خۆی نەماوە، كەچی خۆمانمان بیرچۆتەوەو بیر لەوە ناكەینەوە كە هۆكارەكە خودی خۆمانین و گوناهو سەرپێچیەكانی ئێمەیە كە وا سەرمان لێ تێكچووە، چونكە لەڕاستیدا زۆری تاوان دڵ وچاو ڕەش دەكات و توانای ئەنجامدانی كاروباری نامێنێت بە دانایی و ڕێك وپێكی، بۆیە لە كێشەیەكەوە دەچینە نێو ئاستەنگێكی ترو بەوشێوەیە كار دەڕوات، وە تەنانەت ئەو ناڕەحەتی و دژواریانەی كە تووشمان دەبن وبەسەرماندا دێن بەهۆی كردەوەكانی خۆمانەوە بۆ ئەوەیە كە بۆ لای خوا بگەڕێینەوە و بەخۆماندا بچینەوە، بەڵام بەداخەوە تاكە شتێك كە بیری لێ ناكرێتەوە ئەمڕۆ ئەم قسەیەیە، ئەوەتا خوای گەورە دەفەرموێـت: [ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ (41) ] {الروم}.واتە: برسیەتی وقات وقڕی وگرانی ونائەمنی وخنكان ونەخۆشی وبوومەلەرزە دەركەوتوون وهەموو سەر زەوی داپۆشیوە ووشكانی ودەریایشی گرتۆتەوە، بەهۆی ئەو تاوان و گوناهانەوە كە خەڵكی دەستیان داوەتێ‌، سەرئەنجام دەبێت تاڵاوی هەندێك لە كردەوەكانیان بچێژن بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ لای خواو هۆشێك بێتەوە بەبەریاندا وبەخۆیاندا بچنەوە.
جا ئەوەی مەبەست بێت لێرەدا ئەوەیە كە لەوەها بارودۆخێكدا موسڵمانە ڕاساڵ و ڕەسەنەكان دەردەكەون و ئەوانەش دەردەكەون كە بەڕووكەش دەستیان بەئیسلام و دینداریەوە گرتووە، بۆیە دەبێت لەكاتێكی ئاوهادا توڕەبوونمان زاڵ نەبێت بەسەر صەبر و خۆگریماندا و لەبەر خوا صەبر بگرین و هەوڵی نانەوەی ئاژاوە وپشێوی نەدەین و ئەوەمان لەیاد بێت كە گشت ئەم سەختیانە سزای خوایە بۆمان، دەی خۆ سزای خوایش بە توڕەبوون و ڕژانە سەرشەقام لاناچێت بەڵكو بەداواكردن لەخوا وگەڕانەوە بۆ لای ئەوو پاڕانەوە لێی و خواپەرستی دەبێت بەتەنهایی چونكە هەر خوای بەدەسەڵات هەموو شتێكی بەدەستە و هەر لەهێزی ئەودایە هەموو كاروبارەكان گۆڕانیان بەسەردا بهێنێت. ئێمەی موسڵمان دەبێت لە هەموو كاتێكدا دیندار بین نەوەك تەنها لە كاتی خۆشی وخۆشگوزەرانیدا، دەبێت لەهەموو شوێن و كات و حاڵەتێكدا خواناس وبۆخواصوڵحاو بین و ڕاستێتی موسڵمانێتیمان بسەلمێنین لەكاتە سەخت و ناڕەحەتیەكاندا، دەبا پێكەوە ئەم ئایەتە بخوێنینەوە: [وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ (11) ] {الحج}. واتە: هەندێك لە خەڵكی هەیە تەنها لەیەك حاڵەتدا خواپەرستی دەكات (ئەویش ئەو حاڵەتەیە كە دونیا بەدڵی ئەو بێت)، ئەگەر تووشی خێر و خۆشی بوو دڵی پێی خۆشە، خۆ ئەگەر تووشی تاقیكردنەوەیەك هات، سواری سەری خۆی دەبێت و هەڵدەگەڕێتەوە، ئا بەو حاڵەتەی دونیا وقیامەت لەدەست خۆی دەدات و زەرەرمەندی هەردوو لایە وهەر ئەوەشە خەسارەتمەند و زەرەرمەندی ڕوون وئاشكرا.
خاڵێكی تریش كە شایەنی باس كردنە ئەوەیە كە هەندێك كەس خوای گەورە خێرێكی بۆیان دەوێت و دەیەوێت بیانخاتە بەهەشتەوە، هاوكات ئەو كەسەش كردەوەی چاكەی كەمە و تاوانی زۆرە، بۆیە خوای گەورە ناڕەحەتی و بەڵای بەسەردا دەهێنێت و پاكی دەكاتەوە و ئازاری دەدات بۆ ئەوەی تاوانەكانی بسڕێتەوە، وەكو كەسێكی نەخۆش كە دەرمانی تاڵ و ناخۆشی پێدەدرێت، هەرچەندە بەڕووكەش ئازاری دەدات بەڵام لە ناوەرۆكدا بۆ چاكبوونەوەیەتی و لەخۆشەویستیدا ئەو چارەسەرەی پێ دەدرێت، یان بۆ ئەوەیە پلەو پایەی ئەو كەسە بەرزبكاتەوە، وەكو پێشەوا ابن قیم دەڵێت: لقی دار دەبڕرێت و پەرچ دەكرێت بەڵام بۆ بەرزبونەوەیەتی و گەورەبوونیەتی نەوەك بۆ بچووك بونەوەو لاوازكردنی. یان وەكو دەوترێت ئاڵتون دەخرێتە ناو كورەی ئاگرەوە دەسووتێنرێت بۆ ئەوەی پاك بێتەوە لە خڵتەو زیادە. ئەم ئوومەتەش بەدەر نیە لەم حاڵەتە و
دەبێت تووشی چەندین ناڕەحەتی و سەختی بێت و حاڵەتی ناخۆشی بەسەردا بێت، لەكاتێكدا خودی ئەو بەڵایانە ڕەحمەت و چاكەیە بۆی، ئەگەر ئەم قسەیەش نامۆیە بەلاتەوە ئەوا با پێكەوە سەرنجێكی ئەم فەرموودەیە بدەین: پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم دەفەرموێت: (( أُمَّتـي أُمّة مَرْحـومَة لَيسَ عَلَيها عَذابٌ في الآخِـرَة عَذابُها في الدُّنيا الفِـتَـن وَالزّلازِل وَالقَـتـل)) {سلسلة الأحاديث الصحيحة: 959}.  واتە: ئوممەتەكەم ئومەتێكی ڕەحم پێكراوە سزای لەسەر نیە لە رۆژی دواییدا بۆیە سزاكەی لە دونیادا بریتیە لە فیتنە و بومەلەرزە وشەڕوكوشتار.
بۆیە دووپاتی دەكەمەوە هەڵوێستی موسڵمان لەكاتی فیتنەو ئاژاوەدا ئەوەیە كە نەبێتە هۆكارێك بۆ زیاتر گەورەبوونی فیتنەكەو برەوپێدانی و بەشدار تێیدا، بەڵكو لەسەریەتی كە لێی دووربكەوێتەوەو گۆشەگیربێت، و هانی خەڵكی نەدات بۆ نانەوەی ئاشووب و سەرپێچی، بەڵكو گوێڕایەڵی پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم بكات لەو كاتەدا كە دەفەرموێت:((كُونُوا أَحْلَاسَ بُيُوتِكُمْ)) {صحيح التـرغيب والتـرهيب: 2742}. واتە: ببـن بە ڕاخەری ماڵەكانتان. [2]
یان لەفەرموودەی تردا هاتووە كە پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم لەكاتی فیتنە وئاشووبدا ئامۆژگاری موسڵمانان دەكات و دەفەرموێت: ((كَسِّرُوا قِسيَّكُمْ، وَقَطِّـعُوا أَوْتَارَكُمْ، وَاضْرِبوا بِسُيوفِكُمُ الحِجَارَةَ، فَإِنْ دُخِلَ عَلَى أَحَدٍ بيتهُ، فَلْيَكُنْ كخيـر ابنَـي آدَم)) { صححه الألباني في صحيح ابن ماجة برقم: 3961 } واتە: تیرەكانتان بشكێنن و پەتەكانی بپچڕێنن و شمشێرەكانتان بكێشن بەبەردا تا بشكێت و ئەگەریش كەسێك هاتە ناو ماڵی یەكێكەوە با وەكو كوڕە باشەكەی ئادەم بێت. [3]
بۆیە بەڕاستی دووركەوتنەوە و بەشداری نەكردن لە فیتنە و ئاژاوەی نێو كۆمەڵگەی موسڵمانان و دوورەپەرێزی لێی لەبەر خوا نیشانەی تەواوێتی و دیندارێتی موسڵمانە و بەڵگەی سەلامەتی و دروستێتی مەنهەج و باوەڕی ئەو كەسەیە. ئێمە ئەم قسەیەش دەكەین وەكو گوێڕایەڵیەك بۆ فەرمایشتی خواو پێغەمبەر دەیڵێین و دەمانەوێ‌ هەڵوێستی خەڵكیش ئاوەها بێـت نەوەك لەبەر هیچ بەرژەوەندیەك، چونكە ئەو پێغەمبەرەی كە لە هەموو بڕگەكانی شەریعەتدا گوێڕایەڵی دەكەین و فەرمانبەرداری ئەوین ناكرێت لە وەها دۆخێكدا
بەقسەی نەكەین و ئامۆژگاریەكانی پشتگوێ‌ بخەین، بەڵكو دەبێت لەهەموو شتێكدا بەپێی فەرمایشتەكانی ئەو بجوڵێینەوە، بۆیە جەختی لەسەر دەكەینەوە هەڵوێستی ئێمە ئەم فەرموودەیەی پێغەمبەری خوایە صلى الله عليه وسلم كە دەفەرموێت:((إِنَّ السَّعِيدَ لَمَنْ جُنِّبَ الْفِتَنَ، إِنَّ السَّعِيدَ لَمَنْ جُنِّبَ الْفِتَنِ، إِنَّ السَّعِيدَ لَمَنْ جُنِّبَ الْفِتَنُ، وَلَمَنْ ابْتُلِيَ فَصَبَرَ فَوَاهًا)) [4] { مشكاة المصابيح: 5405 } واتە: بەڕاستی بەختەوەر ئەو كەسەیە كە دووردەكەوێتەوە لە فیتنەدا، بەڕاستی بەختەوەر ئەو كەسەیە كە دووردەكەوێتەوە لە فیتنەدا، بەڕاستی بەختەوەر ئەو كەسەیە كە دووردەكەوێتەوە لە فیتنەدا، وە ئەگەریش تاقی بكرێتەوە خۆڕاگرەو ئارام دەگرێت و بەوەش كارێكی باشی ئەنجام داوە.
وە با هیچ كەسێكیش نەڵێت من ناتوانم صەبر بگرم و لەتوانامدا نیە دان بەخۆدا بگرم و خۆڕاگر بم، چونكە ئەگەر كەسێك لەبەر خوا بیەوێت عیبادەتێك بكات و نیەتی بۆ خوا بێت ئەوا خوای گەورە سەركەوتووی دەكات بۆ ئەو كارە و ئاسانكاری بۆ دەكات و هاوكاری دەكات لەو بارەیەوە، ئەگەریش سەرسامی بەم قسەیە ئەوا ئەم فەرموودەیەی پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم بە جوانی بخوێنەوە كە دەفەرموێت: ((.... وَمَنْ يَتَصَبَّرْ يُصَبِّرْهُ اللَّهُ، وَمَا أُعْطِيَ أَحَدٌ عَطَاءً هُوَ خَيْرٌ وَأَوْسَعُ مِنَ الصَّبْرِ)) { متفق علیه} واتە: ئەوەی زۆر لە خۆی بكات و بیەوێ‌ صەبر وئارام بگرێ‌ ئەوا خوا صەبری پێ دەبەخشێت، وە هیچ كەسێك هیچ نیعمەتێكی پێ نەدراوە فراوانتر و خێرتر بێ لە صەبر.
خوێنەرانی بەڕێز: ئەوەی چاكە بۆت كە بیزانیت ئەوەیە كە هەر كاتێك لە ژیانماندا عیبادەتێكی تایبەت بە خۆی هەیە و لەكاتێكی تردا ئەنجام نادرێت، بۆ نموونە: كاتی دەركەوتنی فەجر نوێژی بەیانی تێدا دەكرێت و لەدای تەواوبوونی كاتەكەی ئیتر ئەو نوێژە ناكرێ‌، كاتی ڕەمەزان رۆژوی تێدا دەگیرێت و مانگی ذی الحجە فەریزەی حەجی تێدا دەكرێت و .... كاتی ناڕەحەتی وسەختی و ئاژاوەش عیبادەتی صەبری تێدا پێویستە و ئەو كاتە تایبەتە بەم جۆرە عیبادەتەوە كە ئەگەر هەركەسێك بەو كارە هەستێت و نیەتی بۆ خوا بێت ئەوا پاداشتی بێ سنووری بۆ ئامادەكردووە وەكو دەفەرموێت: [إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ (10)] { الزمر } واتە: بەڕاستی تەنها ئەوانەی صەبریان گرتووە پاداشتی بێ سنوور و بێ ئەندازەیان بۆ هەیە. یان بەشێوەیەكی گشتی پاداشتی صەبر و خۆڕاگری تەنها بریتیە لە بەهەشت وەكو دەفەرموێت: [وَجَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِيرًا (12) ] { الإنسان } واتە: خوای گەورە لە پاداشتی خۆگری وئارامگرتنیاندا بەهەشت وئاوریشمی پێبەخشین.
كـــۆتـــایی
جا لەكۆتاییدا پێویستە ئەوە بڵێم كە تاقیكردنەوەی خوایی نیشانەی ئەوەیە كە خوای گەورە ئەو كەسە یان ئەو گەلەی خۆش دەوێت بۆیە تاقیان دەكاتەوەو تووشی صەبریان دەكات تا پلەیان بەرزبێتەوە و پاك ببنەوە، هەروەها گەورەیی و زۆری پاداشت لەگەڵ گەورەیی بەڵاو كارەساتەكەدایە، وەكو پێغەمبەری ئازیز صلى الله عليه وسلم دەفەرموێت: (( إِذَا أَحَبَّ اللَّهُ قَوْمًا ابْتَلَاهُم، فَمَنْ صَبَرَ فَلَهُ الصَّبْرُ، وَمَنْ جَزِعَ فَلَهُ الْجَزَعُ)) { صحيح الترغيب والترهيب: 3405 } واتە: ئەگەر خوا گەلێكی خۆشبووێت تاقیان دەكاتەوە، جا ئەوەی صەبر بگرێت ئەوا پاداشتی صەبری بۆ هەیە، وئەوەش ئارام نەگرێ‌ و توڕەبێت ئەوا توڕەبوونی بۆ هەیە.
لە ریوایەتێكی تردا دەفەرموێت:(( إِنَّ عِظَمَ الْجَزَاءِ مَعَ عِظَمِ الْبَلَاءِ)) واتە: گەورەیی پاداشت لەگەڵ گەورەیی بەڵادایە.
وە جاری وا هەیە كەسێك پلەیەكی لەبەهەشتدا بۆ دانراوە و كەچی كەسەكە ئەوەندە كارو كردەوەی چاكەی نیە هەتا بگاتە ئەو پلەوپایەیە بۆیە خوای گەورە بەردەوام تاقی دەكاتەوەو تووشی ناڕەحەتی و دژواری دەكات لە جەستە و ماڵ و منداڵیدا، بەو هۆیەوە بەندەكەش صەبر دەگرێت و چاكەی بۆ دەنووسرێت هەتا دەگاتە ئەو پلەوپایەی كە بۆی دیاری كراوە لەلایەن خوای پەروەردگارەوە وەكو لە فەرموودەدا بەم شێوەیە هاتووە: ((إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا سَبَقَتْ لَهُ مِنَ اللهِ مَنْزِلَةٌ فَلَمْ يَبلُغهَا بِعَمَلٍ ابْتَلَاهُ اللهُ فِي جَسَدِهِ أَوْ مَالِهِ أَوْ فِي وَلَدِهِ ، ثُمَّ صَبَرَ عَلَى ذَلِكَ حَتَّى يُبَلِّغَهُ الْمَنْزِلَةَ الَّتِي سَبَقَتْ لَهُ مِنَ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ )) { صحيح الترغيب والترهيب: 3409}.
هەروەها دەبێـت بە ئومێدەوە بژین و چاوەڕێی ڕەحمەت و فەزڵی خوای بەدەسەڵات بین و نابێت بێ هیوا بین، چونكە بەویستی خوا ئەم بارودۆخەش بەدڵناییەوە كۆتایی پێ دێت و نامێنێت، وەكو خوای گەورە دەفەرموێت: [فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا (5) إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا (6) ] واتە: بەڕاستی لەگەڵ تەنگانەدا خۆشی و ئاسانیەك هەیە، بێگومان بەڕاستی لەگەڵ تەنگانەدا خۆشی و ئاسانیەك هەیە.[5] وە هەروەها سەركەوتن و ڕزگاربوون لەگەڵ صەبر و ئارام گرتندایە. وەكو لەفەرموودەدا هاتووە: ((النصر مع الصبر...)){سلسلة الأحاديث الصحيحة: 2382}.

رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ.
======================
(1)پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم لە هەردوو حاڵەتەكەدا هەر شوكر و سوپاسی خوای دەكرد: " كان إذا رأى ما يسره قال: الحمدلله الذي بنعمتهِ تتم الصالحات وإذا رأى ما يسؤوه قال: الحمد للهِ على كل حال " { تخريج الكلم الطيب: 140 }.
(2) واتە چۆن ئەو شتەی كەلەماڵدا ڕای دەخەیت ولەسەری دادەنیشیت وپەیوەستە بە ماڵەوەو دەرناكرێت ئاوەها ئێوەش لەكاتی فیتنەدا پەیوەست بن بەماڵەكانتانەوە ودەرمەچن و بەشداری لە ئاژاوەدا مەكەن.
(3) مەبەست پێی (هابیل)ە، كە خۆی دا بەدەستەوەو تەسلیمی براكەی بوو بۆ كوشتن و بە قابیلی ووت: سوێند بەخوا ئەگەر تۆ دەست درێژ بكەیت بۆ من بۆ ئەوەی بمكوژیت، من دەست درێژ ناكەم بۆتۆ بۆ ئەوەی بتكوژم، چونكە بەڕاستی من لەسزاو تۆڵەی خوای پەروەردگاری جیهانەكان دەترسم. وە من بەڕاستی دەمەوێت بە گوناهی من و گوناهی خۆیشتەوە بگەڕێینەوە بۆ لای خوا.
(4) قيل المقصود ب (واها) أنها إعجاب، يعني: ما أحسن فعلهُ ! و ما أحسن عملهُ ! (وهذا مدح و ثناء). قاله عبدالمحسن عباد في شرحهِ لسنن أبي داود ، ج 478 صفحة 18.
(5) هەندێ لەزانایانی تەفسیر لایان وایە كە لەگەڵ یەك تەنگانەدا دوو خۆشی و ئاسانی هەیە، چونكە ووشەی ( العسر) مەعریفەیە و ووشەی ( یسرا) نەكیرەیە، واتە تەنگانەی دووەم هەمان تەنگانەی یەكەمە، بەڵام خۆشیەكەی دووەم جار هەمان ئەوەی یەكەم نیە و یەكێكی ترە.