پـــەیـوەنـدی نــێــوان قـورئـان و دڵ
بەروار: 2016/02/11سەردارن: 3967نوسەر: پشتیوان حەسەن كەرەم

الحَمْدُ للهِ رَبِّ العالمَينْ وَالصَّلاةُ وَالسَّلامُ عَلى رَسُولِنـا وَحَبيبِنا مُحَمَّـدٍ وَعَلى آلِهِ وَصَحْبِهِ وَسَلّـم: أمَّـا بَـعْـدُ:
خوای پەروەردگار زیادە ڕێز و شەرەفێكی بەمرۆڤ بەخشیوە و فەزڵی داوە بەسەر زۆرێك لە دروستكراوەكانی خـۆیدا، لەناو مرۆڤەكانیشدا بەتایبەت ئەوانەی شوێن پێغەمبەران كەوتوون و باوەڕیان بە پەیامەكانی هێناوە ڕێزدارتر و پلەبەرزترن لەوانی تر، وە لەناو جەستەی هەر مرۆڤێكیشدا پارچە گۆشتێك هەیە كە لە هەموو ئەندامەكانی تر بایەخ و زێدە گرنگی پێ دراوە و هەمیشە گوتاری قورئان ئاراستەی ئەو كراوە، بەشێوەیەك كە باش بوونی ئەو سەردەكێشێت بۆ چاك بوونی تەواوی ئەندامەكانی تری، وبەپێچەوانەشەوە، وە هەروەها كاریگەری خۆی هەیە، ئەو پارچە گۆشتەش بریتیە لە دڵ، لەبەر بەپێزی و پایەی دڵە كە شوێن و نشینگەی ئیمان وباوەڕە و جێگەو لانكەی ئەو پەیامەیە كە خوای پەروەردگار بەخشیویەتی بە مرۆڤ.
بۆیە بەڕێزان: ئەوەی مەبەستە لێرەدا بووترێت ئەوەیە كە قورئان چۆن باسی دڵی كردووە و دڵیش چۆن قورئانی لە ئامێز گرتووە، ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ گرنگی و بایەخی قورئان لەبەر ئەوەی خۆی پیرۆز و پڕبایەخە دەبێت شوێنەكەی لەمرۆڤدا بەبایەخترین ئەندام بێت و پایەبەرزترین شوێن بێت كە دڵە. هەر لەبەر ئەوەیە كە گوتارە قورئانیەكان ڕاستەوخۆ ئاراستەی دڵ كراون چونكە گشت ئەندامەكانی تری جەستە شوێنكەوتەی دڵن و گوێڕایەڵی ئەون، جگە لەوەش دڵ بزوێنەری كردارەكانە و هەتا لەوێوە فەرمان دەرنەچێت و حەز و ئارەزووی دڵی لەگەڵدا نەبێت ئەوا كارەكە نایەتە جێ بەجێكردن، و ئەگەریش كارەكە ئەنجام درا ئەوا بەپێی نیەتی دڵ پاداشت و سزای بۆ دەنووسرێت، كەوابوو دڵ پێش كردنی كارەكە و دوای ئەنجامدانی كارەكەش هەر پێوەرەو پشتگوێ‌ خستنی بۆ نیە.
پێغەمبەری خـوا صلى الله عليه وسلم سەبارەت بە گرنگی دڵ دەفەرموێت: (( أَلاَ وَإِنَّ فِي الجَسَدِ مُضْغَةً: إِذَا صَلَحَتْ صَلَحَ الجَسَدُ كُلُّهُ، وَإِذَا فَسَدَتْ فَسَدَ الجَسَدُ كُلُّهُ، أَلاَ وَهِيَ القَلْبُ)) ( متفق علیه ) واتە: ئاگادار بن كە لە جەستەدا پارچە گۆشتێك هەیە: ئەگەر هاتوو چاك بوو ئەوا هەموو جەستە چاك دەبێـت، ئەگەریش هاتوو خراپ بوو ئەوا هەموو جەستە خراپ دەبێت، ئەویش بریتیە لە دڵ.
هەروەها وەكو وتراوە:
للقلبِ سِـرٌ لَيسَ يعـرفُ قَـدرَهُ إلاّ الـذي آتـاهُ لِلإنـسـانِ
واتە: دڵ نهێنیەكی هەیە هیچ كەس ئەندازەی نازانێت تەنها ئەوە نەبێت كە بەخشیوەیەتی بەمرۆڤ.
یان پێشەوا ابن القیم بەڕەحمەت بێـت سەبارەت بە دڵ دەڵێت:
قطعُ الـمَسافـةِ بالقلوب إليهِ لا بالسيـر فـوق مـقـاعد الـركـبان
واتە: بڕینی ڕێگابۆ لای خوا بە دڵە نەوەك بە ڕێكردن و بەسواری ئاژەڵان.
هەروەها پێغەمبەری خــوا صلى الله عليه وسلم ئاماژەی بۆ سنگی كردووە سێ جار و فەرموویەتی:(( التَّقْوَى هَاهُنَا)) ( صحیح مسلم) واتە: تەقوا لێرەدایە.
جا دەمەوێ‌ ئەم بابەتە گرنگە بەچەند تەوەرێك بخەمە ڕوو بەم شێوەیەی خــوارەوە:
أ/ قورئان بۆ سەر دڵ دابەزیوە:
خوای گەورە دەفەرموێت:[وَإِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعَالَمِينَ (192) نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ (193) عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ (194) بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ (195) ] ( الشعراء ) واتە: بێگومان ئەو قورئانە نێردراوی پەروەردگاری جیهانەكانە، جوبرەئیلی دەستپاك و ئەمین هێنایە خوارێ‌، بۆ سەر دڵی تـۆ، تا ببی بەیەكێ‌ لە ترسێنەران و خەڵكی پێ بترسێنی، ئەمەش بە زمانێكی عەرەبی ڕوون وئاشكرا دابەزێنراوە.
لە ئایەتێكی تردا دەفەرموێت: [قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ (97) ] ( البقرة ) واتە: ئەی پێغەمبەرصلى الله عليه وسلم پێیان بڵێ‌: هەركەسێك دوژمنی جوبرەئیلە، ( بابزانێـت) كە هەر ئەو جوبرەئیلە بەفەرمانی خـوا ئەو قورئانەی دابەزاندۆتە سەردڵـت كە كتێبە پێشووەكان بەڕاست دادەنێت و ڕێنموونی بۆ چاكە دەكات و مژدە بەخشیشە بە ئیمانداران.
پێشەوا ابن تیمیە بەڕەحمەت بێت لە كتێبی " التحفة العراقیة " دا لە دوای باسێكی درێژیەوە سەبارەت بە حاڵی دڵ لە كۆتاییدا دەڵێت: ئەوەی باسمان كرد ئەوە ڕوون دەكاتەوە كە بنچینەی دین لە ڕاستیدا بریتیە لە كاروباری ناخ ودڵ، كە پێك دێت لە زانست و كردەوە، وە كردەوە دیارو ئاشكراكانیش هیچ سوودێكیان نیە بەبێ ناخ و دڵ.
هەربۆیە دڵی پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم ساز و ئامادە كرا بۆ وەرگرتنی قورئان و ئەوەش لەفەرموودەدا هاتووە بەم شێوەیە:
عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَتَاهُ جِبْرِيلُ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَهُوَ يَلْعَبُ مَعَ الْغِلْمَانِ، فَأَخَذَهُ فَصَرَعَهُ، فَشَقَّ عَنْ قَلْبِهِ، فَاسْتَخْرَجَ الْقَلْبَ، فَاسْتَخْرَجَ مِنْهُ عَلَقَةً، فَقَالَ: هَذَا حَظُّ الشَّيْطَانِ مِنْكَ ..." ( صحیح مسلم ) واتە: لەئەنەسی كوڕی مالكەوە دەڵێت جبریل هات بۆ لای و ئەویش لەگەڵ منداڵەكاندا یاری دەكرد، جبریل گرتی و دای بەزەویدا و سنگی لەت كردو دڵی دەركرد و پارچەیەكی لەدڵی فڕێ‌ دا و ووتی: ئەمە پشك وبەشی شەیتانە لە تۆدا...
ب/ زۆر دووبارە بوونەوەی ووشەی دڵ لە قورئاندا و قسەكردن لەگەڵیدا:
ئەمەش خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كە چۆن كەسێك پەیامێك بۆ وڵاتێك دەنێرێت بەڵام لەڕێگەی پاشا و گەورەكەیانەوە ئاراستەیان دەكات، چونكە ئەویش فەرمان دەكات بە ژێردەستەكانی و ئەوانیش ملكەچی بڕیارەكەی دەبن. بەهەمان شێوە ئاراستەكردنی گوتاری قورئانی بۆ دڵ لەوەوە سەرچاوەی گرتووە بەتایبەت لەلایەن خوایەكەوە دابەزێنراوە كە خۆی دڵی دروست كردووە و هەرخۆیشی زانا و ئاگادارە بە حاڵی دڵان.
جا بەڕێزان چۆن مرۆڤ لە ژورێكدا یان خانوویەكدا ناتوانێت بژێت و بەردەوامی بە ژیان بدات ئەگەر هاتوو ئەو خانووە بنمیچ (سەقف) و دەرگا و پەنجەرەی پێوە نەبێت، ئاوەهاش ئیمانیش ناتوانێت لە دڵێكدا بمێنێتەوە كە بەهێز نەكرابێ و نەڕازێنرابێتەوە بە ( الحب، الخشية، الخوف، التقوى، التواضع، الوفاء ... ). بۆیە ئەگەر دەتەوێ‌ باوەڕ لەدڵتدا بمێنێتەوە ئەوا گرنگی بە چاك كردنی دڵت بدە و بیكە بە مۆڵگەی ئیمان و باوەڕ و ئامادەسازی بكە بۆ ئەو كارە. جا با پێكەوە هەندێك لەو وەصفانە بخوێنینەوە لە قورئاندا سەبارەت بە دڵ:
• [أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ ] واتە: ئایا ئیتر كاتی ئەوە نەهاتووە بۆ ئەوانەی باوەڕیان هێناوە دڵەكانیان ترسی خوای تێدا بڕوێنن و لە خوا بترسن؟.
• [وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ (11) ] ( التغابن ) واتە: جا ئەوەی باوەڕی تەواو بهێنێت ئەوا خوا دڵی ڕێنموونی دەكات بۆ لای خۆی.
• [أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ أُولَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ (22) ] ( الزمر: 22 ) واتە: جا ئایا ئەو كەسەی كە خوای میهرەبان سینەی گوشاد كردووە بۆ ئیسلام ولەسەر ڕێبازی نوور وڕووناكی پەروەردگارێتی وەك ئەو كەسە وایە كە پێچەوانەیە؟ هاوار و وەیل بۆ ئەوانەی كە دڵیان ڕەقە لە ئاستی قورئان و یادی خوادا، ئا ئەوانە لە ناو گومڕاییەكی ئاشكرادان.
• • [يَوْمَ لَا يَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ (88) إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ (89) ] ( الشعراء ) واتە: ئەو رۆژەی نەماڵ سوود دەبەخشێت و فریای ئادەمیزاد دەكەوێت نەمنداڵ ونەوە، مەگەر كەسێك بەدڵ ودەروونی پاك وبێگەرد وپڕ لە ئیمان بە خزكەت پەروەردگاری گەیشتبێت.
• [الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ (28) ] (الرعد ) واتە: ئەوانەی باوەڕیان هێناوە ودڵ و دەروونیان ئارام دەبێت بە قورئان، ئاگاداربن كە دڵەكان هەربە قورئان ویادی خوا خۆشنوود دەبن ودەحەوێنەوە.
• [وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ ] (الحج: 54 ) واتە: بۆ ئەوانەی كە زانست و زانیاریان پێ بەخشراوە دڵنیابن و بزانن كە بێگومان ئەم قورئانە حەقیقەت وڕاستە ولەلایەن پەروەردگاری تۆوە ڕەوانەكراوە، ئینجا بڕوای تەواو وبتەوی پێ دەهێنن ودڵەكانیشیان ملكەچ دەبێت بۆ خـوا، بێگومان خوا هیدایەتدەری ئەوانەیە كە باوەڕیان هێناوە بۆ رێگەو ڕێبازی ڕاست ودروست.
لە ڕاستیدا ئایەت زۆر هاتووە لەسەر ئەو باسە بەڵام بۆ ئەوەی بابەتەكە درێژ نەبێتەوە ئەوەندەمان باس كرد.
جا بەڕێزان: ئەوە گرنگ نیە كەبە خێرایی بەسەر ئەم ئایەتانەدا بڕۆیت و بیانخوێنیتەوە بەڵكو ئەوە سوودبەخشە كە بیریان لێ بكەیتەوە و لەسەر ئایەتەكان بوەستیت و بەچاو سەیری بكەیت و بە مێشك بیری لێ بكەیتەوە ئەوجا هەست بە قووڵی ماناكانی قورئان دەكەیت و هەندێكی كەمیت بۆ دەردەكەوێت.
ج/ كاریگەری قورئان لە دڵــدایە:
گەورەترین دەستكەوت لە ڕووكردنە قورئان بریتیە لە ژیانەوەی دڵ و هێوربوونەوەی، و سەختترین نەخۆشیش لە پشتكردنە قورئان بریتیە لە مردنی دڵ و ڕەقبوونی، هەربۆیە پەند و وانەو سوود وەرگرتن لە قورئان كورت كراوەتەوە بۆ سەر دڵ بەتەنهایی یان كەسێك هەوڵ بدات بەدڵ گوێبیستی بێت، وەكو دەفەرموێت:[إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ (37) ] (ق) واتە: بەڕاستی ئالەو بەسەرهاتانەدا یادەوەری هەیە بۆ كەسێك دڵێكی زیندووی هەبێت، یاخود گوێ‌ بۆ قورئان ڕادێرێت، لەكاتێكدا ئامادەبێت بۆ فەرمانبەرداری و ئەنجامدانی هەموو كارێكی دروست.
لە ئایەتێكی تردا خوای گەورە باسی گرنگی دڵ لەوێدا دەكات كە هەركەسێك ئەگەرهاتوو دەرگای دڵی داخستبێت و قوفڵی لێدابێت ئەوا سوود لە نووری قورئان وەرناگرێت و رۆشنایی قورئان نایگرێتەوە و لێی بێ بەشە، وەكو دەفەرموێت: [أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا (24) ] (محمد) واتە: ئایا ئەوانە بۆ لە ئایەتەكانی قورئان ڕانامێنن و تێنافكرێن، تا پەندو ئامۆژگاری لێ وەربگرن، بەڵكو قوفڵ لەسەر دڵیان دراوەو هیچ خێرێكی تێناچێ‌ بۆیە ئاوا گومڕا و سەرگەردا بوون؟
ابن مسعود رضي الله عنه دەڵێت: " دڵ وەكو مەنجەڵ وایە تەنها بە قورئان پڕی بكەنەوە وبەهیچی تر جگە لەو سەرقاڵی مەكەن". [1]
یان لە ئایەتَكی تردا دەفەرموێت: [بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ (49) ] (العنكبوت) واتە: بەڵكو قورئان چەند ئایەتێكی ڕوون و ئاشكران لە سینە و دڵ و دەروونی ئەو كەسانەدا كە عیلم وزانستیان پێ بەخشراوە ولەبەریانە، بەڕاستی جگە لە ستەمكاران كەس بەرهەڵستی و نكۆڵی لە ئایەتەكانی ئێمە نیە.
پێشەوا ابن كپـیـر لە تەفسیری ئەم ئایەتەدا دەڵێت: قورئان لە سنگەكاندا پارێزراوە، لەسەر زمان سانا وئاسانە، و بەسەر دڵیشدا دەسەڵاتدارە، و كەسیش ناتوانێت وێنەی قورئان بهێنێت نە ووشە و نە مانای.
عَنْ مُطَرِّفِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الشِّخِّيرِ، عَنْ أَبِيهِ، قَالَ: رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يُصَلِّي وَفِي صَدْرِهِ أَزِيزٌ كَأَزِيزِ الْمِرْجَلِ مِنَ الْبُكَاءِ" ( صحيح: صحيح أبي داود: 840 ) واتە: پێغەمبەری خوام بینی صلى الله عليه وسلم نوێژی دەكرد و لە سنگیدا كوڵپە دەهات وەكو كوڵپەی ئاوی كوڵاوی نێو مەنجەڵ بە هۆی گریانیەوە .
د/ مەبەستی هەرەگەورە وسەرەكی لە خوێندنی قورئان بریتیە لە تێڕامانی دڵ:
پێشەوا السیوطي لە كتێبی " الإتقان في علوم القرآن " دا دەڵێت: خوێندنی قورئان بە تێفكران و بیركردنەوەو تێگەیشتنەوە دەبێت، هەر ئەوەشە مەبەستی هەرە گەورە و داواكراوی هەرە گرنگەو ناخ و دەروون بەوە دەكرێتەوەو ئاسوودە دەبێت و دڵەكان بەوە ڕووناك دەبنەوە.
وە هەروەها خوای پەروەردگار جلّ جلاله حیكمەت لە ناردنە خوارەوەی قورئانی بۆ ڕوون كردوینەتەوە و دەفەرموێت: [كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ (29) ] (ص) واتە: ئەم قورئانە كتێبێكی پیرۆزە دامانبەزاندووە بۆ لای تـۆ، بۆ ئەوەی ئایەتەكانی لێكبدەنەوە و بیری لێ بكەنەوە و بۆ ئەوەی خاوەن بیرو هۆشەكان پەند و ئامۆژگاری وەربگرن و تێفكرن.
یان لە ئایەتێكی تردا دەفەرموێت:[أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا (24) ] ئەگەر سەرنج بدەیت لێرەدا دەفەرموێت [أَقْفَال ] واتە چەند قوفڵێك لەو دڵە دراوە نەوەك تەنها یەك قوفڵ، وە ئەگەرنا شوێنی قورئان بریتیە لە دڵ لە بنچینەدا و هەركات گوێبیستی قورئان بێت ڕاستەوخۆ دەچێتە كانگای دڵەوە و تێیدا ئارام دەگرێت و خاوەنەكەشی ئاسوودە دەكات بەڵام بەهۆی گومان و تاوان و پشتگوێ‌ خستنەوە دڵەكە چەندین بەربەستی بۆ دروست بووەو بێبەش كراوە لە دۆستە نزیك و هاودەمە بە وەفاكەی، بەو هۆیەوە ناهێڵرێت دڵ چێژ لە قورئان وەربگرێت كە تامەزرۆیەتی.
هەربۆیە پێغەمبەری خــوا صلى الله عليه وسلم زەم و سەرزەنشتی كەسێكی كردووە كە هەندێك ئایەت دەخوێنێتەوەو لێ تێنافكرێ و بیری لێ كاتەوە: بۆیە دەفەرموێت: ((لَقَدْ نَزَلَتْ عَلَيَّ اللَّيْلَةَ آيَةٌ، وَيْلٌ لِمَنْ قَرَأَهَا وَلَمْ يَتَفَكَّرْ فِيهَا [إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ (190) ] "(آل عمران) واتە: لەڕاستیدا ئەم شەو ئایەتێكم بۆ دابەزیوە، وەیل بۆ ئەو كەسەی كە دەیخوێنێتەوەو بیـری لێ ناكاتەوە: [ بەڕاستی لە دروستكردنی ئاسمانەكان و زەویدا و لە ئاڵوگۆڕی شەو ورۆژدا بەڵگەو نیشانەی زۆر هەن بۆ كەسانی ژیر و هۆشمەند].
ابن مسعود (رضي الله عنه) دەڵێت: لە سەیر و سەڕسورمانەكانی قورئان بوەستن و هەڵوەستەبكەن، و دڵتانی پێ بجوڵێت، و با لەكاتی قورئان خوێندنتاندا بیرتان لای كۆتایی سورەتەكە نەبێت كەكەی تەواوی بكەن. [2]
--------------------------------------
[1] فن التدبر في القرآن الكريم،: ص: 29.
[2] فن التدبر في القرآن الكريم،: ص: 33.