بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله والصلاة والسلام على رسول الله وعلى آله وصحبه ومن والاه،وبعد:
قورئانی پیرۆز ڕابەرو ڕێ نیشاندەری مرۆڤایەتی و ڕۆشنایی ژیان و دەستوریەتی، وەهەرشتێك مرۆڤـ پێویستی پێ بێت، ئەوا خوای گەورە بەدەقێكی قورئانی، یان بەئاماژە بۆكردن ڕوونی كردۆتەوە، جا یا ئەوەتا زانیومانەو(پەی)مان پێ بردوە، یان نەمان زانیوەو تێی نەگەیشتوین.
جا لەبەر ئەوەیە كە هاوەڵە بەڕێزەكانی پێغەمبەر (صلى الله عليه وعلى اله وسلم) و پیاوچاكانی دوای ئەوان، گرنگی زۆریان داوە بەخوێندنی قورئان ولەبەركردن و تێگەیشتنی، هەروەها لێ وردبوونەوەو كار پێ كردنی، بەهەمان شێوە پێشینە چاكەكانمان لەسەر ئەم ڕێبازە ڕۆیشتون، بەڵام لەگەڵ لاواز بوونی ئوممەتی ئیسلام لە سەدەكانی دواییدا، گرنگی دان بەقورئانی پیرۆز كەمتربوەوە، تاگەیشتە ڕادەیەك كەتەنها گرنگی بدرێت بەخوێندنەوەو لەبەركردنی و خوێندنەوەی بەشێوەی تەجویدو بەس، لێ وردبونەوەو تێگەیشتن لەماناو مەبەستەكانی فەرامۆش كرا بوون، وەگەیشتە ئاستێك كەكاری پێ نەكرێت یان كەمتەرخەمی بكرێت لەكار پێ كردنی .
لەڕاستیدا خوای گەورە قورئانی پیرۆزی بۆناردوین و فەرمانی پێكردوین كەلێی وردبینەوە و بیری لێ بكەینەوە، وەبەرپرس بووین بە لەبەركردنی، بەڵام ئێمە سەرقاڵی لەبەركردن بووین و وازمان هێنا لەبیر لێكردنەوەی .
لێرەدا مەبەستمان ئەوە نی یە كەواز بهێنرێت لە لەبەركردن و خوێندنەوەو تەجوید، چونكە ئەمە پاداشتێكی زۆرو سودێكی باشی هەیە بۆتێگەیشتن لەقورئان، بەڵكو مەبەستمان ئەوەیە هاوسەنگی یەك هەبێت لەنێوان (لەبەركردن وخوێندنەوەو تەجوید) و ( تێگەیشتن و لێ وردبونەوە)، ئەمە لەلایەك، لەلایەكی ترەوە كارپێكردن و جێ بەجێ كردنی، هەروەك چۆن پێشینە چاكەكانمان لەسەری بوون (ڕەحمەتی خوایان لێ بێت) جا لەبەر ئەوە بەچەند خاڵێك گرنگی بیركردنەوەو ڕامان لەقورئانی پیرۆز ڕوون دەكەینەوە لەژێر ڕۆشنایی قورئانی پیرۆزو فەرمودەكانی پێغەمبەر (صلى الله عليه وعلى اله وسلم) ومێژوی پێشینە چاكەكانمان ( السلف الصالح )، بەڵام لەسەرەتادا بابزانین لێ وردبونەوەو بیر لێ كردنەوە لەقورئان چی یە؟
إبن القیم (ڕەحمەتی خوای لێ بێت) فەرموویەتی: ( چاوتێبڕینێكە لە دڵەوە بۆماناو واتاكەی، وەكۆكردنەوەی فیكرو هۆشە بۆلێ وردبونەوەو هۆشمەندی )، وە وتراوە كەبریتی یە لەبیركردنەوەیەكی گشتی كەبتگەیەنێت بەكۆتایی ماناو مەبەستی وشەكان.

[یەكەم: لێوردبونەوە لەڕوانگەی قورئانی پیرۆز. ]

1- خوای گەورە فەرموویەتی: [ كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ  وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ ] (ص: 29).
واتە: ئەم قورئانە كتێبێكی پیرۆزە دامان بەزاندووە بۆلای تۆ، تابیر لەئایەتەكانی بكەنەوە، بۆئەوەی كەخاوەن بیرو هۆشەكان پەندی لێ وەرگرن.
لەم ئایەتە پیرۆزەدا خوای گەورە بۆی ڕوون كردوینەوە كەگرنگترین مەبەست لەناردنی قورئانی پیرۆز بیرلێ كردنەوەو لێ وردبوونەوەیەتی، نەك تەنها خوێندنەوە، (سەرەڕای ئەوەی كە خوێندنەوەی قورئانی پیرۆز پاداشتێكی زۆری هەیە).
(حسن البصری) ( ڕەحمەتی خوای لێ بێت) فەرمویەتی: (سوێند بەخوا بیركردنەوە (تدبر) لەقورئانی پیرۆز بریتی نی¬یە لە لەبەركردنی پیتەكانی وخەتم كردنی، كەسی وا هەیە دەڵێت قورئانم هەموی خوێندەوە بەڵام لەكردارو ڕەوشتیدا ڕەنگ ناداتەوە).
2-خوای گەورە فەرموویەتی:  [ أَفَلاَ يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ ] (النساء: 82 ).
واتە: ئەوە بۆ ئەوانە سەرنج لە قورئان نادەن؟! ( إبن الكثير) فەرمویەتی: خوای گەورە فەرمان دەكات بە بەندەكانی كە وردبنەوە لەقورئان و بیری لێ بكەنەوە، وە قەدەغەیان دەكات لەپشت هەڵكردن لەقورئان وتێگەیشتن لەمانا داڕێژراوو ووشە پاراوەكانی: ئەوە بۆ وردنابنەوە لەقورئان .
بەڕاستی فەرمانێكی ڕاشكاوانەیە بەڕامان و وردبونەوە لەقورئان، وە فەرمانیش لەشەرعدا واتای واجب دەگەیەنێت.
3-خوای گەورە فەرمویەتی:[[ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاَوَتِهِ أُوْلَـئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ ] ( البقرة: 121).
واتە: ئەوانەی كە كتێبی ئاسمانیمان بۆ ناردون، بەجوانترین شێوە دەیخوێننەوە ئەوانە باوەڕیان پێ یە.
(إبن الكثیر) ( ڕەحمەتی خوای لێ بێت) لەعبدالله ی كوری مسعودەوە گێڕاوێتی یەوە فەرمویەتی: (سوێند بەو خوایەی كە گیانی منی بەدەستە، ماف دانی تەواو بەخوێندنەوەی قورئان، ئەوەیە كەحەڵاڵەكان بەحەڵاڵ بزانی و حەرامەكانیش بەحەرام بزانیت، وەقورئان بەو شێوەیە بخوێنیت كەخوای گەورە ناردویەتی، وە( إمامی الشوكانی) (ڕەحمەتی خوای لێ بێت) فەرمویەتی: (یتلونه) واتە: ئیش بەوە دەكەن كەتێیدایەتی، وەناتوانین كار بەقورئان بكەین ئەگەر لێوردبونەوەو زانستی لەگەڵ نەبێت.
4-خوای گەورە فەرمویەتی: [ وَمِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لاَ يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلاَّ أَمَانِيَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَظُنُّونَ ] ( البقرة: 78 ).
واتە: هەندێ‌ لەوانە نەخوێندەوارن، كە هیچ لەكتێبی خوا نازانن جگە لەچەند ئاواتێك، وە ئەوانە هەرگومانیان كردۆتە پیشەی خۆیان، (إمامی الشوكانی) سەبارەت بەم ئایەتە فەرمویەتی: وتراوە (الأماني) واتە: خوێندنەوە، واتە: هیچی لێ نازانن تەنها خوێندنەوە نەبێت، دەیخوێننەوە بەبێ ئەوەی هیچی لێ تێبگەن ولێكی بدەنەوە.
هەروەها( إبن القیم)( ڕەحمەتی خوای لێ بێت) فەرمویەتی: خوای گەورە سەرزەنشتی ئەوانە دەكات كە مانای قورئان دەگۆڕن، وەئەو نەخوێندەوارانەی كەهیچ لەقورئان نازانن تەنها خوێندنەوە نەبێت بەوانە دەوترێت: (الأماني).
5- خوای گەورە فەرمویەتی:[ وَقَالَ الرَّسُولُ يَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً ] ( الفرقان: 30 ).
واتە: پێغەمبەر (صلى الله عليه وعلى اله وسلم)دەفەرموێ‌: ئەی پەروەردگارم بەڕاستی ئوممەتی من وازیان لەقوڕئان هێناوەو لێی دوركەوتوونەتەوەو پشت گوێیان خستوە.
(إبن الكثیر) (ڕەحمەتی خوای لێ بێت) فەرمویەتی: هیجران واتە: ( وازهێنان لەماناو لێكدانەوەی، وەهەروەها(إبن القیم) (ڕەحمەتی خوای لێ بێت) فەرمویەتی: ( هەجركردن و وازهێنان لەقورئان چەند جۆرێكە: چوارەمیان: وازهێنان لەماناو لێوردبونەوە و........

[دووەم: لێوردبونەوە لەقورئانی پیرۆز لەڕوانگەی فەرمودەكانی پێغەمبەر (صلى الله عليه وعلى اله وسلم): ]

1- لە(أبو هریرە) وە رضي الله عنه ئەگێڕنەوە كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وعلى اله وسلم) فەرمویەتی: (هەركۆمەڵێك كە لەیەكێك لەماڵەكانی خوای گەورەدا كۆببنەوەو قورئانی تێدا بخوێنن و لەنێوان خۆیاندا تاووتوێی بكەن و لێكی بدەنەوە، ئەوا خوای گەورە ئارامی دەخاتە ناویان و بەبەخشندەیی خۆی دایان دەپۆشێت و فریشتەكانیش بەتەنگیانەوە دێن، وە خوای گەورە لەلای خۆی باسیان دەكات)(صحيح الجامع الصغير: 2/ 5509).
ئارامی دڵ ودەرون و بەخشندەیی و باسكردنیان بەرامبەر بە قورئان خوێندنەوەیەكی وردوو لێكدانەوەی، بەڵام ئێمە تەنهابەشێكی فەرموودەكەمان جێ‌ بەجێ‌ كردوە، كە ئەویش خوێندنەوەیەتی .
2- حذیفه رضي الله عنه دەگێڕێتەوە كەشەوێك لەگەڵ پێغەمبەری خوا (صلى الله عليه وعلى اله وسلم) نوێژی كردوە بەئایەتەكاندا دەچۆوەو دووبارەی دەكردنەوە، وەئەگەر ئایەتێكی خوێندبایە ( تسبیح) پاك ڕاگرتنی خوای تێدا بوایە ئەوا (سبحان الله) ی دەكرد، وەئەگەر داواكردنی تێدا بوایە ئەوا داوای لەخوا ئەكردو لێی ئەپاڕایەوە، وەئەگەر پەناگرتنی تیابوایە ئەوا پەنای بەخوائەگرت)(صحيح الجامع الصغير: 2/ 4782).، پێغەمبەر (صلى الله عليه وعلى اله وسلم) بەم شێوەیە ورد دەبوەوەو جێ‌ بەجێی دەكرد .
3- لە أبی ذر رضي الله عنه فەرموویەتی( 1):
(شەوێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وعلى اله وسلم) نوێژی كرد لە دوای فاتیحە) بەبەردەوامی ئەم ئایەتەی خوێند تاوەكو ڕكوع وسوجدەی برد
 [ إِن تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُكَ وَإِن تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ] ( المائدة: 118)   واتە: ئەی پەروەردگار ئەگەر ئەوان سزا بدەی بەندەی تۆن ، وە ئەگەر لێیان خۆش بیت، بەڕاستی هەر تۆ بەدەسەڵات و دانایت .
ئەوە پێغەمبەری خوایە (صلى الله عليه وعلى اله وسلم) كە تێگەیشتن و لێكدانەوەی قورئانی بە باشتر زانیوەو پێشی خستوە بەسەر خوێندنەوەی زۆروو زەوەندی بێ
تێگە یشتن، تەنها ئایەتێكی لەشەوێكی تەواودا خوێندوە.
4- لە( إبن مسعود )ەوە رضي الله عنه دەگێڕنەوە كە فەرمویەتی: (هەركەسێك لەناو ئێمەدا(دە) ئایەت فێر ببوایە زیاتری لەبەر نەدەكرد هەتاوەكو تێی نەگەیشتبایەو كاری پێنەكردایە).
ئەمە بەرنامەو پرۆگرامی پێغەمبەر (صلى الله عليه وعلى اله وسلم) بووە سەبارەت بەفێركردنی قورئانی پیرۆز بە هاوەڵەكانی.
5- كاتێك كە( عبدالله ی كوڕی عەمر ) رضي الله عنه گەڕایەوە لەلای پێغەمبەری خوا (صلى الله عليه وعلى اله وسلم) ڕێگای پێنەدرا كەماوەی قورئان خوێندنی (خەتم كردنی) كەمتر لە سێ شەو بێت، وە فەرمووی ئەو كەسەی كە بیەوێت قورئان لەماوەی كەمتر لەسێ‌ شەو تەواو بكات ئەوا لەماناكەی ناگات)(صحيح الجامع الصغير: 2/7743).
ئەمە بەڵگەیە لە سەر ئەوەی كە مەبەست لەخوێندنەوەی قورئانی پیرۆز تێگەیشتن و شارەزابوونە لێی نەك تەنها خوێندنەوەو بەس.
6- لە (ئەنەسی كوڕی مالك )ەوە رضي الله عنه دەگێڕنەوە كە فەرموویەتی: جارێك پێغەمبەری خوا (صلى الله عليه وعلى اله وسلم) نوێژی بۆخەڵكی كردو ئایەتێكی پەڕاند پاش تەواوبونی نوێژ فەرمووی ، فڵان كەس ئایا لەم سورەتەی كەخوێندمەوە هیچ ئایەتێكم پەڕاند؟ ووتی: نازانم. پاشان پرسیاری لە یەكێكی تركرد، دووكەس .. سێ كەس.. هەمویان وتیان نازانم پاشان پێغەمبەر (صلى الله عليه وعلى اله وسلم) فەرموی: ئەمە چ قەومێكە؟! كتێبی خوایان بەسەردا دەخوێندرێتەوە، لەوەی كەبۆیان دەخوێندرێتەوە نازانن چی پەڕێنراوە؟ هەربەم شێوەیەش گەورەیی خوا لەدڵی (بنی ئیسرائیل)دا نەماو دەرچوو، بەجەستە ئامادەبون ودڵەكانیان غافڵ وبێ ئاگابوو، وەخوای گەورە بەندایەتی لەبەندەكانی وەرناگرێت ئەگەر دڵیان لەگەڵ جەستە ئامادە نەبێت.
[سێ‌ یەم: گرنگی وردبونەوە لە قورئانی پیرۆز لای پێشینەچاكەكانمان ( السلف الصالح ). ]
1-مالك لە نافع ونافع لە ( إبن عمر )ەوە گێڕاویەتی یەوە كە عومەری كوڕی خطاب رضي الله عنه لە ماوەی دوانزە ساڵدا سورەتی (البقرة)ی لەبەركردوە، پاش ئەوەی خەتمی كردو فێری بوو مەڕێكی سەربڕی. دوورو درێژی ئەو ماوەیەی كە( إمامی عمر) رضي الله عنه سورەتی( البقرة)ی تێدا لەبەركردوەو فێری بووە، لەبەر بێ‌ توانایی و بێ‌ ئاگایی (إمامی عمر) نەبووە بەرامبەر بە قورئان، كەواتە هیچ نەماوەتەوە تەنها لێكدانەوەو لێوردبونەوە نەبێت لە قورئانی پیرۆز .
2- لەإبن عومەرەوە رضي الله عنه دەگێڕنەوە كەفەرمویەتی: زۆر لەهاوەڵە بەڕێزەكانی پێغەمبەر (صلى الله عليه وعلى اله وسلم) لەسەرەتای ئیسلامدا تەنها سورەتێك یان چەند سورەتێكیان لەقورئان لەبەردەكردو بەتەواوی كاریان پێ دەكرد، بەڵام لەكۆتایی ئەم ئوممەتەدا قورئان دەخوێنن و لەناویاندا منداڵ و كوێر هەن، بەڵام كاری پێ ناكەن.
وە إبن مسعودیش رضي الله عنه دەفەرموێت: (قورئان لەبەركردن لای ئێمە گران بوو، بەڵام كارپێكردنی ئاسان بوو، بەڵام ئەوانەی دوای ئێمە لەبەركردن لایان ئاسانەو كارپێكردن لایان قورسە ) .
3- ( حسن البصری ) (ڕەحمەتی خوای لێ بێت) فەرموویەتی: ئەم قورئانە بەندەو هەرزەكاران دەیخوێنن بەبێ‌ ئەوەی شارەزابن لە لێكدانەوەو تێگەیشتنی، هەتا كەسی وا هەیە دەڵێت: هەموو قورئانم خوێندەوەو یەك ئایەتم نەپەڕاند . سوێند بەخوا هەموو قورئانی پەڕاندوە، چونكە قورئان لە ڕەوشت و كرداریدا نەبینراوە، وە كەسی وا هەبووە دەی ووت ( لە كاتێكی زۆر كەمدا سورەتێك قورئان دەخوێنم )، سوێند بەخوا ئەوانە نە قورئان خوێنن و نەزاناو دانان بەقورئانی پیرۆز، كەی قورئان خوێندن وابووە؟ خوا نمونەی ئەم جۆرە قورئان خوێنانە زیاد نەكات ) .
4- دووبارە (حسن البصری) دەفەرموێ: قورئان نێردراوە بۆئەوەی لێی وردبینەوەو تێی بگەین و ئیشی پێ بكەین، خوێندنەوەی قورئان لەجێی كارپێ كردنی دانراوە، واتە: ئیشی خەڵك بووە بەقورئان خوێندن و بەس، وازیان هێناوە لە كارپێ‌ كردن و لێكدانەوەی.
5- شعبەی كوڕی حجاج بەفەرموودەناسانی دەووت: ( ئەی خەڵكینە ئێوە هەركاتێك قسەدەكەن، بەفەرموودە دەست پێ دەكەن، دواتر بەقورئان (دواتر باسی قورئان دەكەن ). لێرەدا ئاگاداركردنەوەیەك هەیە بۆئەوانەی كەسەنەدی فەرمودەو باسە فیقهی یەكان بێ ئاگای كردوون لە ورد بوونەوە لەقورئان و تێگەیشتن لێی، چونكە بەم كارەیان هاوسەنگیان لەدەست داوەو تەرازویان تێكداوە) .
6- لە(محمدی كوڕی كعبی قرظی) دەگێڕنەوە كە فەرموویەتی: ( لەلام خۆشترە كەسەراپای شەو قورئان خوێندنم ( إذا زلزلت) و(القارعه) بێت ولێیان زیاد نەكەم ، نەك بەبێ‌ پەروا قورئان بخوێنم وەك پەخشان وهیچی لێ تێ نەگەم.
7- إبن القیم (ڕەحمەتی خوای لێ بێت) دەفەرموێت: ( هیچ شتێك لەلێكدانەوەو تێگەیشتن لەقورئان بۆمرۆڤـ بەسودتر نی یە بۆژیانی دونیاو دواڕۆژی، وە بەهۆی ووردبونەوە لە قورئان ڕێگای چاك و ڕێگای خراپی لەبەردەم ڕۆشن دەبێت، وەبەروبوم و سەرئەنجامی هەریەك لەو دوو ڕێگایانە بەباشی دەزانێت لەگەڵ دوا ڕۆژی شوێن كەوتوانی هەردوو ڕێگاكە، وە هەر بەو هۆیەوە كلیلی خەزێنەی بەختەوەری و زانستی بەسودی دەكەوێتە دەست و ڕەگی ئیمان لە دڵیدا جێگیر دەبێت .

[چەند هۆكارێك بۆ وردبونەوە لەقورئان:]

1- ڕەچاوكردنی ئاداب و ڕەوشتەكانی قورئان خوێندن لەپاك وخاوێنی وكات وشوێنی گونجاوو نیەت پاكی و پەناگرتن بەخواو (بسم الله) كردن و كۆكردنەوەی بیروهۆش ومەشغوڵ نەبوون بەكاری دیكە، وەبوونی خشوع ( ترسی خوا ) و كاریگەری لەسەر دەروون وەهەست كردن بەوەی كەقورئان دەت دوێنێ.
2-خۆیندنەوەیەكی ورد بەتێگەیشتن و ترسەوە كە كاریگەری هەبێت لەسەر دەروون و مەبەستی تەنها ئەوەنەبێت كەسورەتەكە تەواو بكات.
3- وەستان لەسەر ئەو ئایەتانەی كەدەیخوێنێت، وەستانێك كەبیر لەمانای ئایەتەكان بكاتەوەو دووبارە بەسەریاندا بچێتەوە.
4- بەكارهێنانی جیاكاری لەسەیركردنی سیاقی ئایەتەكان، شێوەو پێكهاتەی ئایەتەكان، ماناكانیان، دابەزینی،…
5- گەڕانەوە بۆتێگەیشتن و هەڵس وكەوتی پێشینان لەو ئایەتانەی كەدەیخوێنینەوەو لێكی دەدەینەوە.
6-خوێندنەوەی ڕای هەندێ زانایانی تەفسیر بۆ ئایەتەكە .
7- تێڕوانینێكی گشتگیرو تەواو بۆهەموو قورئان .
8- ئاوڕدانەوە لەئامانجە بنچینەیی یەكانی قورئان .
9- ڕاستگۆیی یەكی تەواو بۆ دەقە قورئانی یەكان و سەر پێ شۆڕكردنی واقیعی پێچەوانەی قورئان.
لەكۆتایدا دەڵێم كوا گرنگی لێكدانەوەی قورئان لەهۆش وبیرماندا؟
كوا ڕەنگدانەوەی قورئان لە كرداری ڕۆژانەی ژیانماندا؟ وە ئایا ئێمە ڕۆڵەو قوتابیەكانمان پەروەردە ئەكەین لەسەر لێكدانەوەو ووردبونەوە لەقورئانی پیرۆز؟ یان ئەوەی كەگرنگە لای ئێمە تەنها قورئان خوێندنەو بەس، ئەوەشیان ئەگەر هەبێت لە ڕاستیدا لەناو خوێندن
ئاینی¬یەكانیشدا، یان ئەوانەی كە دەرسی ئایینی دەخوێنن، ڕێژەوبوونی تەفسیر لەناو بەرنامەی دەرسەكانیاندا زۆركەمە یاخود هەرنی یە.

وصلى الله وسلم على نبينا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين.     

======================
(1) (صحيح سنن إبن ماجة، كتاب إقامة الصلاة والسنة فيها، باب ما جاء في القراءة في صلاة الليل، رقم: 1350)